تسخیر بازارها
غولها در بازار جهانی پتروشیمی چه کردند؟
درباره آینده بازار پتروشیمی‌ها هم می‌توان گفت چشم‌انداز کاملاً آسیایی است و چین و هند طی دهه ۲۰۲۰ بیشترین توسعه در این صنعت را در جهان تجربه می‌کنند و بر ظرفیت خود می‌افزایند. این در حالی است که موسسه «گلوبال دیتا» مطابق گزارش خود عنوان کرده است که ایران پس از این دو کشور بزرگ آسیایی بیشترین رشد را در افزایش ظرفیت پتروشیمی خود خواهد داشت. با وجود چنین شرایطی بازار چندصدمیلیارددلاری شرکت‌های فعال در صنعت پتروشیمی باید منتظر افت در اروپای غربی و آمریکای شمالی باشد تا خاورمیانه و آسیایی‌ها فرصتی برای رشد و تسخیر این صنعت اساسی و بازار آن داشته باشند. مساله کووید ۱۹ در کنار نگرانی‌ها و فشارهای جنبش اقلیمی در کشورهای توسعه‌یافته برای پیگیری جدی برنامه کاهش انتشار کربن حاشیه سود پتروشیمی‌ها در این مناطق را کاهش داده است و شرکت‌های آسیایی و خاورمیانه‌ای به دلیل هزینه‌های پایین‌تر تولید، رقابت‌پذیری، رشد تقاضای داخلی، عدم توجه کافی کشورها به مناقشات اقلیمی، امکان تسلط کامل بر بازار جهانی را دارا هستند.
گذشته بازار و پیامدهای شیوع کووید ۱۹
صنعت پتروشیمی پس از بحران مالی سال ۲۰۰۸ میلادی توان خود را بازیابی کرد و طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ توانست رشدی پایدار، طولانی‌مدت و چشمگیر را تجربه کند که نتیجه رشد ارزش سالانه هشت‌درصدی بازار این صنعت بود و طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ حاشیه سود پتروشیمی‌ها در سطوحی بالاتر از حد معمول قرار گرفت.
می‌توان گفت حاشیه سود پتروشیمی‌ها در تمام مناطق جهان طی سال‌های ۲۰۰۹-۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸-۲۰۱۷ به شکل چشمگیری بهبود یافت. طی همین سال‌ها نرخ استفاده صنعتی اتیلن از ۸۴ درصد در سال ۲۰۰۹ به ۹۰ درصد در سال ۲۰۱۸ رسید. رشد مداوم ظرفیت پتروشیمی‌های جهان نیز طی این سال‌ها چشمگیر بود به‌گونه‌ای که میزان رشد سالانه ۶۲ میلیون‌تنی در سال ۲۰۰۸ به رشد ظرفیت تولید سالانه ۱۰۲ میلیون‌تنی در سال ۲۰۱۸ رسید که بخش عمده‌ای از این رشد نیز به دلیل عملکرد چشمگیر خاورمیانه و ایالات متحده آمریکا در این صنعت بود. همچنین افزایش شدید تقاضا از سمت بازارهای در حال ظهور که رشد تقاضایی ۴۰درصدی در این فاصله زمانی را رقم زدند.
این روند تا سال ۲۰۱۹ ادامه یافت تا آنکه افزایش قابل توجه ظرفیت تولید و کاهش نرخ رشد تقاضا در این سال زنجیره ارزش پتروشیمی‌ها در جهان را هدف قرار داد. این کاهش نرخ تقاضا در سال ۲۰۱۹ اما اکنون چندان چشمگیر به نظر نمی‌رسد. در واقع با شیوع بیماری کووید ۱۹ در سال ۲۰۲۰ افت تقاضا در این بخش تسریع شد. البته بی‌تردید نمی‌توان حکمی قطعی و یک‌جانبه درباره اثرات بیماری کووید ۱۹ بر تقاضا در زنجیره‌های ارزش صادر کرد. در بخش‌های صنایع خودرو و ساخت‌وساز تقاضا با کاهش بسیار جدی روبه‌رو شد در حالی که تقاضا در بخش بسته‌بندی مواد غذایی، محصولات بهداشتی و کاربردهای پزشکی برای محصولات پتروشیمی‌ها همچنان قوی بود. شاید تاثیر دوگانه کرونا بر بازار پتروشیمی‌ها را بتوان این‌گونه بهتر درک کرد.
مطابق گزارشی که شرکت مشاور مدیریت مکنزی اند کامپنی (McKinsey & Company) منتشر کرده است؛ به‌رغم تعطیلی برخی از مجتمع‌های پتروشیمی در جاهای مختلف و متفاوت جهان، صنعتگران این بخش به خوبی توانستند از پس تاثیرات کوتاه‌مدت برآیند. متغیر بودن سطح مواجهه با بازارهای نهایی و مناطق به معنای تاثیر نابرابر در بخش تقاضا نیز هست. ثبت سفارش‌ها برای دستگاه‌های مخصوص تولید ظروف پلاستیکی پلی‌اتیلن که برای تولید ظروف شیر، روغن‌موتور و شامپو ساخته شده بود، ادامه یافت و تقاضا در سطوح خوبی باقی ماند در حالی که پخش‌کنندگان موجود در زنجیره‌های ارزش دیگر مانند پلی اورتان‌ها که در صفحات فومی از آن استفاده می‌شود با کاهش چشمگیر تقاضا در بازار با بی‌سهمی خود روبه‌رو شدند.
البته همه این مشکلات مربوط به بخش تقاضا بود، در حالی که بخش زنجیره عرضه به وضوح عملکرد قوی طی سال ۲۰۲۰ داشت. در واقع بسیاری از شرکت‌های پتروشیمی در جهان توانسته‌اند در برابر طوفانی که اقتصاد جهانی را شدیداً تحت تاثیر خود قرار داد مقاومت کنند و تعداد بسیار اندکی از این پتروشیمی‌ها تحت تاثیر اختلالات در زنجیره تامین جهانی قرار گرفتند. اکثر این شرکت‌ها توانستند تعادل مناسبی بین برقراری فاصله‌گذاری اجتماعی در محل کار و حرکت به سمت تامین مواد اولیه یا مواد لازم برای مبارزه با بیماری همه‌گیر در بنگاه خود برقرار کنند. برخی از شرکت‌های شیمیایی نیز از مجتمع‌های خود استفاده کردند تا به افزایش تقاضا برای الکل ایزوپروپیل (که در ضدعفونی‌کننده‌ها کاربرد دارد) و اتانول پاسخ مناسبی دهند.
به هر روی تاثیرات کوتاه‌مدت بیماری کرونا در نتایج کوتاه‌مدت بازیگران صنعت پتروشیمی طی نیمه اول سال ۲۰۲۰ به خوبی نشان داده شد. کاهش سه‌درصدی حاشیه سود در پتروشیمی‌هایی که توسط مکنزی اند کامپنی مورد بررسی قرار گرفته‌اند رخ داده است که در همین گزارش آمده در همین راستا برخی از رهبران این صنعت برای جبران کاهش حاشیه سود خود دست به کاهش هزینه‌کردهای عملیاتی و سرمایه‌ای زدند و تلاش می‌کنند با واقعیات جدید بازار کنار بیایند. اما شیوع بیماری کووید هم در بخش تقاضا و هم قیمت نفت اثر کاهشی جدی بر جای گذاشت. در واقع کاهش ارزش ۴۵درصدی بازار بسیاری از بخش‌های صنعت پتروشیمی در اثر کاهش رشد تقاضا، افزایش چشمگیر ظرفیت بازار و کاربرد صنعتی پایین‌تر مواد تولیدشده و افت قیمت نفت در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ رقم خورد.
ارزش بازار صنعت پتروشیمی در سال ۲۰۲۰
شرکت تحقیقات بازار ۳۶۰ مارکت آپدیتس در گزارشی که اخیراً درباره بازار محصولات پتروشیمی منتشر کرده، پیش‌بینی کرده است اندازه بازار جهانی پتروشیمی با نرخ رشد مرکب سالانه ۴/ ۶ درصد در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۶ رشد کند. این شرکت برآورد کرده است ارزش بازار جهانی محصولات پتروشیمی در سال ۲۰۲۰ میلادی برابر با ۶۹۴ میلیارد و ۶۷۰ میلیون دلار بوده است. با توجه به نرخ رشد مرکب سالانه‌ای که در بالا مطرح شد، این شرکت پیش‌بینی کرده است اندازه بازار صنایع پتروشیمی جهان تا سال ۲۰۲۶ می‌تواند به ۹۰۸ میلیارد و ۲۹۰ میلیون دلار افزایش یابد.
توسعه ظرفیت تولید جهانی پتروشیمی
شرکت تجزیه و تحلیل داده‌های گلوبال دیتا نیز اخیراً در گزارش خود درباره ظرفیت جهانی پتروشیمی و چشم‌انداز هزینه‌های سرمایه‌ای ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ نشان داده است چین بالاترین افزایش ظرفیت را با میزانی برابر با ۲۴۲ میلیون تن در سال تا سال ۲۰۳۰ در اختیار دارد. مطابق این گزارش که پیش‌بینی کرده ظرفیت جهانی صنعت پتروشیمی تا سال ۲۰۳۰ افزایش چشمگیری خواهد داشت، ظرفیت بالقوه دو هزار و ۱۲۹ میلیون تن در سال ۲۰۱۹ تا سال ۲۰۳۰ با رشد خیره‌کننده ۴۲درصدی مواجه خواهد شد. مطابق برآورد گلوبال دیتا در سال ۲۰۳۰ میلادی ظرفیت بالقوه صنایع پتروشیمی جهان به سه هزار و ۲۱ میلیون تن افزایش خواهد یافت. انتظار می‌رود سهم چین ۲۸ درصد از میزان افزایش ظرفیت جهانی باشد. دیاناند کاراده، تحلیلگر ارشد نفت و گاز در شرکت گلوبال دیتا می‌گوید: «تلاش چین برای دستیابی به خودکفایی با تحرک برای افزودن ظرفیت‌های بزرگ جدید به این صنعت است. در این کشور پتروشیمی‌های بزرگ زیادی در مراحل نهایی توسعه خود، یعنی در مرحله ساخت یا راه‌اندازی و بهره‌برداری قرار دارند.»
این شرکت در گزارش خود رتبه دوم از نظر افزایش ظرفیت را با ۱۴۸ میلیون تن در سال تا سال ۲۰۳۰ در اختیار دارد. اما در این گزارش جامع رتبه سوم افزایش ظرفیت صنایع پتروشیمی در جهان را به ایران داده است که پیش‌بینی می‌شود با افزایش ظرفیتی معادل ۹۰/ ۱ میلیون تن در سال تا سال ۲۰۳۰ ایران به سومین کشور جهان پس از چین و هند از نظر توسعه صنعت پتروشیمی تبدیل شود. همچنین این گزارش سه شرکت برجسته جهان در زمینه افزایش ظرفیت برنامه‌شده در دوره چشم‌انداز دهه ۲۰۲۰ را چاینا پتروکمیکال (China Petrochemical Corp)، ریلاینس اینداستریز (Reliance Industries) و شرکت نفت هند (Indian oil) معرفی کرده است.
بزرگ‌ترین بازیگران بازار
شرکت بی‌ای‌اس‌اف (BASF) آلمان به عنوان بزرگ‌ترین بازیگر صنعت محصولات شیمیایی در جهان در سال ۲۰۱۹ با ۱/ ۵ درصد افت درآمد، رقم ۶۶/ ۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ را برای خود به ثبت رساند. این شرکت در ۹ ماه نخست سال ۲۰۲۰ نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۱۹ شاهد کاهش سه‌درصدی درآمد خود بوده است. قیمت‌های پایین‌تر و حجم کمتر سفارش‌ها در نیمه اول سال ۲۰۲۰ بر میزان فروش این شرکت تاثیرگذار بوده است و با تضعیف بیشتر دلار در سه ماه سوم سال ۲۰۲۰ این کاهش عمق بیشتری یافته است.
پس از BASF آلمان رتبه دوم در میان بزرگ‌ترین شرکت‌های صنایع شیمیایی جهان در اختیار شرکت نفت و پتروشیمی چین، ساینوپک (Sinopec)، قرار دارد. این غول شیمیایی چینی در سال ۲۰۱۹ به دلیل پایین آمدن قیمت محصولات شیمیایی که ناشی از افزایش عرضه در بازار و راه‌اندازی ظرفیت‌های جدید تولیدی بود، خبر داد کاهش هفت‌درصدی در فروش محصولات شیمیایی خود داشته و از درآمد ۶۰ میلیارددلاری این شرکت سهم محصولات شیمیایی بیش از ۱۴/ ۳ درصد بوده است. در سه ماه نخست سال ۲۰۲۰ نیز به دلیل تاثیرات کووید ۱۹ بر اقتصاد جهان، تقریباً فروش خارجی ساینوپک با ۲۶ درصد کاهش روبه‌رو شده است. البته از سوی دیگر این شرکت در بخش تقاضای داخلی خود برای محصولات شیمیایی شاهد رشد کم‌سابقه‌ای بوده است و مجموعاً از نظر فروش محصولات شیمیایی خود موفق عمل کرده و با افزایشی ۰/ ۸۶درصدی در سه ماه سوم نسبت به فصل قبلی به فروش ۲۲ میلیون تن محصولات شیمیایی دست زده است.
سومین بازیگر بزرگ بازار پتروشیمی در جهان شرکت داو کمیکال (The Dow Chemical Company) آمریکاست که در سال ۲۰۱۹ درآمدی ۴۲/ ۹ میلیارددلاری را برای خود ثبت کرد اما در نتیجه شیوع پاندمی کرونا در فصل سوم سال ۲۰۲۰ با افت فروش خالص ۱۰درصدی نسبت به مدت مشابه در سال پیشین مواجه شد. دلیل اصلی این عملکرد ضعیف شرکت داو کمیکال، کاهش تقاضا و حجم‌های کلی و قیمت‌های پایین‌تر در سال ۲۰۲۰ بوده است که در کنار بیماری همه‌گیر کرونا بر فروش خالص پلی‌اورتان‌ها و مواد شیمیایی زیرساختی تاثیر گذاشت.
پس از داو کمیکال غول پتروشیمی سعودی سابیک با درآمدی معادل ۳۴ میلیارد دلار قرار دارد. شرکت صنایع اساسی عربستان سعودی (Saudi Basic Industries Corporation) که با عنوان مخفف سابیک (SABIC) شناخته می‌شود، به عنوان چهارمین مهره بزرگ بازار پتروشیمی جهان گزارش کرده است که طی سه فصل اول سال ۲۰۲۰ میلادی تحت تاثیر شرایط نامساعد اقتصاد جهانی و پیامدهای سنگین بیماری همه‌گیر کرونا با کاهش درآمد چشمگیری مواجه شده است.
تجارت شرکت سابیک طی سال ۲۰۱۹ میلادی با عقبگردی شدید ۱۸/ ۵ درصد افت را تجربه کرد و به امید نجات خود سال ۲۰۲۰ را آغاز کرد. اما شیوع بیماری کووید ۱۹ در سال ۲۰۲۰ و همه‌گیری آن ضربه‌ای به سابقه به این غول پتروشیمی سعودی وارد کرد و فروش محصولات این شرکت در ۹ ماه نخست سال ۲۰۲۰ تقریباً ۱۸/ ۸ درصد پایین‌تر از سطوح ۹ ماه نخست سال ۲۰۱۹ میلادی قرار داشت.
رتبه‌های بعدی در این میان نیز به ترتیب در اختیار شرکت میتسوبیشی کمیکال هلدینگز (Mitsubishi Chemical Holdings) با ۲۹/ ۳ میلیارد دلار درآمد و شرکت ملی نفت چین (PetroChina) قرار دارد که این شرکت هم درآمد ۲۶/ ۵ میلیارددلاری بزرگی را برای خود در سال ۲۰۱۹ به ثبت رسانده بود. اما نکته جالب درباره عملکرد شرکت پتروچاینا طی سه ماه نخست سال ۲۰۲۰ و در ابتدای شیوع بیماری همه‌گیر کرونا بوده که به‌رغم سقوط تقریبی تمام شرکت‌های بزرگ صنعت پتروشیمی جهان، این شرکت ملی نفت چین بود که رشد کرد. پتروچاینا در فصل اول ۲۰۲۰ با ۱۴/ ۳ درصد رشد نسبت به مدت مشابه در سال گذشته دست به تولید بیش از ۲۱/ ۵ میلیون تن محصولات شیمیایی زد.
پس از شرکت پتروچاینا هم در رتبه هفتم بزرگ‌ترین بازیگران بازار محصولات شیمیایی شرکت چندملیتی لیوندل باسل (Lyondell Basell) قرار دارد. ریلاینس اینداستریز (Reliance Industries) هند هم با درآمد ۲۰ میلیارددلاری در سال رتبه هشتم را در اختیار دارد. این شرکت هندی که در سال‌های اخیر نقش بسیار مهمی در توسعه صنعت پتروشیمی این کشور بازی کرده است در سال ۲۰۲۰ نیز عملکرد این شرکت با افزایش تقاضا برای پلی‌استر و پلیمر به دلیل کاربردهای آنها در صنایع تولید مواد بهداشتی و بسته‌بندی بهبود یافت. این شرکت همچنین یک واحد تولیدی برای تولید وسایل محافظت شخصی کرونایی با کیفیت بالا نیز راه‌اندازی کرده است.
شرکت اینئوس (Ineos) بریتانیایی در این میان نهمین شرکت فعال در صنعت پتروشیمی جهان محسوب می‌شود. این شرکت پس از افت ۱۴/ ۸درصدی در سال ۲۰۱۹، طی ۹ ماه نخست سال ۲۰۲۰ دچار کاهش یک‌پنجم از میزان درآمد کل خود در این مدت زمان شد. این کاهش ۲۰/ ۶درصدی درآمدهای اینئوس به دلیل پیامدهای ویرانگر ناشی از گسترش ویروس کرونا بود که در شش ماه نخست سال ۲۰۲۰ ضربه بسیار شدیدی به این کمپانی وارد کرد اما در سه ماه سوم ۲۰۲۰ تا حد زیادی به دلیل افزایش تقاضا از سوی صنایع پزشکی، بسته‌بندی و بخش‌های خودرو و ساخت‌وساز جبران شد. رتبه دهم در میان برترین شرکت‌های فعال در بازار محصولات پتروشیمی نیز متعلق به شرکت ژاپنی تورای (Toray) است که در سال ۲۰۱۹ از بخش مواد شیمیایی خود هفت میلیارد دلار کسب کرد. البته شیوع بیماری کووید بر کسب‌وکار این شرکت نیز تا حدود زیادی در سال ۲۰۲۰ میلادی سایه انداخته است.
در نهایت با نگاهی به بازار محصولات پتروشیمی و عملکرد بزرگ‌ترین غول‌های این صنعت طی سال ۲۰۲۰ می‌توان دریافت که توسعه بازار آسیا و ایجاد ظرفیت‌های جدید به زودی و شاید طی یکی دو سال آینده، قطب اصلی صنعت پتروشیمی جهان از آمریکای شمالی به آسیا انتقال یابد. جایی که بازارهای جدید و در حال ظهور می‌توانند همچون موتور محرکی برای صنعت پتروشیمی عمل کنند. همچنین با توجه به نگرانی‌های جدی زیست‌محیطی درباره آینده زمین و محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌ای که در برخی کشورها نسبت به مواد پلاستیکی و به‌خصوص پلاستیک‌های بسته‌بندی و پلاستیک‌های یک‌بارمصرف اعمال شده است، می‌توان گفت بی‌تردید صنعت پتروشیمی با چالش‌های زیادی در کشورهای توسعه‌یافته روبه‌رو خواهد بود. همچنین باید در نظر داشت که مساله انتشار کربن نیز یکی دیگر از نکات تعیین‌کننده در آینده بازار صنایع پتروشیمی است و با توجه به آلایندگی واحدهای تولیدی پتروشیمی‌ها باید در سال‌های آتی و نزدیک منتظر اعمال محدودیت‌های زیست‌محیطی بر این صنعت باشیم.
