کشتی نجات ایام تحریم
تولید پتروشیمی در یک سال گذشته چه فرازوفرودهایی داشته است؟
وضعیت صنعت پتروشیمی در ایران
صنعت پتروشیمی از جمله صنایع اصلی در ایران است که در منابع نفت و گاز خلق ارزش افزوده قابل توجهی دارد. این صنعت به دلیل ساختار اقتصاد ملی، زودبازده بودن و ارزآوری بالا همواره مورد توجه ایرانیان قرار داشته است. طی دهه‌های اخیر این صنعت تحولات فراوانی از سر گذرانده و دستاوردهای بزرگی ایجاد کرده است. صنعت پتروشیمی که صنعتی اشتغال‌زا برای اقتصاد ایران بوده و آن را موتور محرکه اقتصاد در حال توسعه کشور می‌دانند، در صادرات غیرنفتی نقش اول را ایفا می‌کند و سایر بخش‌های صنعت کشور نیز به این بخش وابستگی زیادی دارند. این صنعت اکنون جزو پرسودترین و توسعه‌یافته‌ترین صنایع در ایران و غرب آسیا به حساب می‌آید. همچنین به راه افتادن این صنعت در اقتصاد ایران حدود ۵۵ سال قدمت دارد.
گرچه از سال ۱۳۳۷ و در استان فارس، فعالیت این صنعت به صورت رسمی آغاز شد، اما تولیدات محصول در آن زمان بسیار محدود بود، به‌طوری که تنها ۲ تا ۵/ ۲ میلیون تن کود شیمیایی تولید می‌شد. اما نقطه عطف صنعت پتروشیمی ایران در سال ۱۳۴۲ با شکل‌گیری شرکت ملی صنایع پتروشیمی و با مالکیت دولت بوده است. از آن سال‌ها تاکنون در صنعت پتروشیمی ایران تحولات بسیاری رخ داده؛ همان‌گونه که اکنون به گواه آمار برای سال آینده تولید حدود ۱۰۰ میلیون تن محصول پتروشیمی پیش‌بینی شده است. همچنین تا پیش از انقلاب صرفاً مجتمع پتروشیمی آبادان، پازارگاد، خارک، کربن اهواز، رازی، فارابی، بخش عمده‌ای از احداث پتروشیمی بندر امام و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز وجود داشتند اما امروز طبق آمارها به ۵۱ مجتمع رسیده‌ایم.
کارنامه تولید محصولات پتروشیمی
طبق گزارش وزارت نفت در سال ۱۳۹۹ با بهره‌برداری‌های جدید، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران به ۸۰ میلیون تن رسیده است. همچنین طبق گفته سیدجلال میرهاشمی، مدیر کنترل تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی، با اقدام‌های انجام‌شده، حدود شش درصد افزایش تولید محصولات پتروشیمی در ۱۰ ماه امسال نسبت به دوره مشابه پارسال محقق شده است. حدود سه درصد از این رشد، مربوط به افزایش تولید واحدهای موجود و بخش دیگر هم با توجه به بهره‌برداری‌های جدید انجام شده است.
آن‌گونه که بهزاد محمدی، معاون وزیر نفت، گزارش داده است، رشد تقاضای سالانه محصولات پتروشیمی ۵/ ۴ درصد است و در دهه‌های آینده شیب مصرف با افزایش خیره‌کننده‌ای روبه‌رو خواهد بود. همچنین طبق گزارش‌های موجود، هم‌اکنون تولید پلیمرهای عمومی ۹ میلیون تن است که با بهره‌برداری از طرح‌های جدید تا ۱۴۰۴ به ۲۱ میلیون تن می‌رسد. طبق وعده وزارت نفت در سال ۱۴۰۴ با طرح‌های راهبردی، تولید پروپیلن به ظرفیت ۵/ ۴ میلیون تن می‌رسد. از سوی دیگر بنابر گزارش‌های موجود هم‌اکنون ۴۰ میلیون تن خوراک معادل ۹۰۰ هزار بشکه در روز در ۶۰ مجتمع تولیدی کشور به مصرف می‌رسد.
همچنین آن‌گونه که اخیراً محمدی، معاون وزیر نفت، گزارش داده اکنون ۳۵ میلیون تن محصول نهایی و قابل فروش در کشور تولید می‌شود که ۷۲ درصد صادر و ۲۸ درصد در داخل مصرف می‌شود. در عین حال ۷۷ نوع کمیکال و ۱۸ نوع انواع پلیمر در قالب ۳۳۴ گرید در کشور تولید می‌شود که در پایین‌دست پتروشیمی به مصرف می‌رسد.
طبق گزارش وزارت نفت، هم‌اکنون ۹ میلیون تن انوع پلیمر در کشور تولید می‌شود. در این راستا محمدی اعلام کرد این عدد با بهره‌برداری از طرح‌های جهش سوم که در حال ساخت هستند در سال ۲۰۲۵ به ۲۱ میلیون تن می‌رسد. طبق ارزیابی‌ها، تولید سالانه پلیمرها در جهان ۴۲۰ میلیون تن و سهم تولید پلیمر ایران از تولید پلیمر جهان دو درصد است. بررسی‌ها نشان می‌دهد تولید پلیمرها در جهان به ۵۳۰ میلیون تن در سال ۲۰۲۵ خواهد رسید و طبق برنامه‌ریزی وزارت نفت سهم ایران از این سبد در سال ۱۴۰۴ به چهار درصد افزایش می‌یابد. همچنین در ایران، ظرفیت تولید پلی‌اتیلن ۱/ ۵ میلیون تن است. به گفته معاون وزیر نفت از سال ۱۴۰۱ تولید طرح‌های پلیمری آغاز می‌شود و با تکمیل طرح‌های جهش سوم و طرح‌های خوراک ترکیبی به عدد ۱۳ میلیون تن پلی‌اتیلن در سال ۱۴۰۴ خواهیم رسید.
از سوی دیگر داده‌ها حکایت از آن دارد که ظرفیت تولید پروپیلن از مجموع پالایشگاه و پتروشیمی حدود یک میلیون تن است و پروپیلن، خاویار صنعت پتروشیمی است. بر اساس گزارش وزارت نفت در سال ۱۴۰۰ یک طرح پلی‌پروپیلن خمین به بهره‌برداری می‌رسد و پیش‌بینی می‌شود به ظرفیت ۲/ ۱ میلیون تن دست یابیم. در سال ۱۴۰۴ نیز با اجرای طرح‌های راهبردی تولید پیش‌بینی می‌شود تولید این محصول به ۵/ ۴ میلیون تن برسد. تحلیلگران معتقدند دانش فنی تولید پروپیلن برای تولید این محصول، بسیار حیاتی است و می‌توان گفت یکی از گلوگاه‌های ایران در توسعه طرح‌های تولید پروپیلن، تامین دانش فنی است. دانش فنی پروپیلن از متانول و گاز طبیعی کسب شده است.
ظرفیت تولید PET نیز از پتروشیمی تندگویان ۹۰۰ هزار تن است و طبق وعده مسوولان وزارت نفت، طرح محب هم وجود دارد که در چند ماه آینده با ۸۰ هزار تن ظرفیت فرسا شیمی در سال ۱۴۰۴ به بهره‌برداری و در مجموع تولید پت به ۱۳۰۰ هزار تن می‌رسد.
پلی استایرن هم از جمله پلیمرهای ویژه و گران‌قیمت است که اکنون ۸۷۰ هزار تن ظرفیت تولید آن در کشور وجود دارد که پیش‌بینی می‌شود ظرفیت تولید آن تا سال ۱۴۰۱ با بهره‌برداری از طرح دالاهو در عسلویه و پارک استایرن به ۹۹۰ هزار تن برسد. همچنین به تازگی در واحدهای تبریز و قائدبصیر ABS تولید می‌شود. به گفته معاون وزیر نفت، پلیمر پادجم که در سال ۱۴۰۱عملیاتی می‌شود از تولید پایین عبور کرده و به ظرفیت ۳۳۰ هزار تن در سال می‌رسد. علاوه بر این، اکنون سه طرح مهم خوراک ترکیبی هرمز، آریا و کیان، تعریف شده که با اجرای این سه طرح وضعیت ما در حوزه بنزن و پارازایلین مناسب می‌شود و توسعه پلیمرها سرعت بیشتری می‌گیرد.
آن‌گونه که مسوولان وزارت نفت می‌گویند، میزان سرمایه‌گذاری برای واحدهای پی‌وی‌سی بسیار بالاست و به همین دلیل سرمایه‌گذاران کمتر از این طرح استقبال می‌کنند. اکنون ۸۵۰ هزار تن ظرفیت در این بخش وجود دارد و به‌تازگی نیز گروه تدبیر طرحی را در بندرعباس برای تولید پی‌وی‌سی بررسی می‌کند.
ظرفیت تولید لاستیک (RUBBER) هم، در حال حاضر ۱۶۰ هزار تن در کشور است. پیش‌بینی می‌شود ظرفیت تولید این محصول در سال ۱۴۰۲ با بهره‌برداری از طرح‌های صدف و پادجم به ۳۵۰ هزار تن دست یابد.
طبق ارزیابی‌ها، هم‌اکنون ۲۷ مجتمع از ۶۰ مجتمع تولیدی فعال در کشور پلیمری هستند که در سال ۱۴۰۴ با تحقق جهش سوم صنعت پتروشیمی، مجموع مجتمع‌ها به ۱۱۳ و شمار مجتمع‌های پلیمری به ۵۰ می‌رسد. فروش پلیمرها هم، اکنون از ۹ میلیون تن عبور کرده که ۵۴ درصد صادر و ۴۶ درصد در داخل مصرف می‌شود. شرکت ملی صنایع پتروشیمی تلاش دارد افزایش تولید و متنوع‌سازی محصولات را محقق سازد.
اما میزان مصرف کاتالیست در صنعت پتروشیمی چگونه است؟ طبق بررسی‌ها ۸۵ نوع کاتالیست به ارزش سالانه ۲۷۰ میلیون دلار در صنعت پتروشیمی مصرف می‌شود. سهم پلیمری‌ها از این سبد ۵۰ میلیون دلار است.
تاکنون ۲۰ نوع آن، بومی‌سازی شده که معادل ۱۲۵ میلیون دلار در سال است و تا سال ۱۴۰۱، ۳۶ نوع دیگر بومی‌سازی می‌شود و این عدد به ۱۹۵ میلیون دلار می‌رسد. طبق وعده مسوولان در پایان سال ۱۴۰۰، ۷۰ درصد کاتالیست‌های موردنیاز صنعت پتروشیمی داخلی‌سازی می‌شود. در مجموع در این صنعت ۶۵ دانش فنی فرآیند مصرف می‌شود که از این تعداد تا به امروز هفت دانش فنی بومی‌سازی شده است و تا سال ۱۴۰۰ این عدد به ۱۰ دانش فنی می‌رسد.
نقش پتروشیمی‌ها در اقتصاد ایران
اخیراً بیژن زنگنه، وزیر نفت گزارشی درباره افق پیش‌روی صنعت پتروشیمی در ایران ارائه داده و گفته است: تا سال ۱۴۰۰ ظرفیت تولید پتروشیمی ایران به ۱۰۰ میلیون تن و ارزش ۲۵ میلیارد دلار خواهد رسید و پیش‌بینی می‌شود ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران در سال ۱۴۰۴ به ۱۳۳ میلیون تن و درآمد سالانه به ۳۵ میلیارد دلار برسد. گرچه در سال‌های اخیر شدیدترین تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران جریان داشته است ولی به گفته وزیر نفت سال ۱۳۹۹ سال طلایی پتروشیمی برای ایران بوده است. به گفته زنگنه اکنون ایران در سطح خوب جهانی تولید پتروشیمی قرار دارد و به‌دلیل تحریم‌ها هم استانداردها زیر پا گذاشته نشده است. به گفته او ایران اکنون در تولید محصولات پتروشیمی در منطقه، یک قدرت است.
در زمینه فعالیت صنعت پتروشیمی، اسحاق جهانگیری، معاون رئیس‌جمهور، هم اظهار کرد: زمانی که ما نیاز به ارز داشتیم تا بتوانیم چرخ اقتصاد کشور را به حرکت درآوریم، صنعت پتروشیمی سالانه میلیاردها دلار در این شرایط تحریم مواد پتروشیمی صادر کرد، ارز آن در اختیار کشور قرار گرفت و با اتکا به این درآمدها نیازها برطرف شد. او با بیان اینکه در این مقطع کارخانه‌ای به دلیل آنکه مواد اولیه مورد نیازش باید از خارج تامین می‌شد تعطیل نشد، گفت: باید از مدیران صنعت پتروشیمی که در روزهای سخت ریسک پذیرفته‌اند و برای خدمت به کشور کار کردند قدردانی و حمایت شود. خوشبختانه طرح‌های پتروشیمی با وجود تحریم‌ها یکی پس از دیگری در دست اجراست که یکی از مهم‌ترین آنها همین طرح پتروشیمی اسلام‌آباد غرب است.
طبق گزارش‌های وزارت نفت، هم‌اکنون بیش از ۸۰ درصد تجهیزات ثابت صنعت نفت در داخل کشور ساخته می‌شود و در این زمینه پیشرفت خوبی حاصل شده است و ظرفیت‌ها با دو دهه پیش قابل قیاس نیست. به گفته زنگنه صنعت پتروشیمی تمام اجزای اقتصاد مقاومتی شامل درون‌زا بودن و مردمی بودن را داراست و دولت نقش ناچیزی در مالکیت پتروشیمی‌ها دارد.
بر اساس سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ طراحی طرح‌های پیشران در صنعت پتروشیمی به عنوان یک راهبرد مورد توجه قرار دارد و این طرح‌ها با هدف رفع نیازهای داخلی و بی‌نیازی از واردات، ایجاد توازن و تنوع‌بخشی محصولات، کمک به تکمیل زنجیره ارزش و توسعه صنایع پایین‌دستی اجرا می‌شوند. برای رسیدن به این اهداف، جهش دوم و سوم در صنعت پتروشیمی تعریف شده که در جهش دوم ظرفیت تولید پتروشیمی به ۱۰۰ میلیون تن در سال می‌رسد که ارزش آن نیز بیش از ۲۵ میلیارد دلار خواهد بود. در جهش سوم نیز با ظرفیت تولید ۱۳۳ میلیون تن در سال، درآمد پتروشیمی بر ۳۷ میلیارد دلار بالغ خواهد شد.
طبق گزارش وزارت نفت، در جهش دوم اگرچه تمرکز بر افزایش تولید محصولات بالادستی پتروشیمی است اما جهش سوم محصولاتی خاص و باارزش در رده‌های میانی و پایین‌دستی تولید خواهد کرد. طرح‌هایی که به گفته وزیر نفت تنها طرح‌هایی بر روی کاغذ نیست و پیشرفت مطلوبی نیز دارد و قرار است تا پایان سال ۱۴۰۴ تکمیل و افتتاح شود.
در همین راستا، قاسم ساعدی، نماینده مجلس، چندی پیش با اشاره به دستاوردهای جهش دوم و سوم پتروشیمی برای کشور گفت: جهش نخست پتروشیمی -که از دهه ۷۰ آغاز شد- را باید پایه اصلی و زیربنایی رشد و توسعه اقتصاد کشور دانست، این در حالی است که جهش دوم آن با وسعت و سرعت عمل بیشتر در حال تکمیل است و اکنون بسترها برای رسیدن به جهش سوم در سال ۱۴۰۴ با تولید سالانه حدود ۱۳۳میلیون تن محصولات پتروشیمی فراهم شده است. او به تحقق جهش سوم پتروشیمی در سال ۱۴۰۴ امیدوار است و به خانه ملت می‌گوید: ایران می‌تواند به قدرت جهانی در این حوزه تبدیل شود چراکه علاوه‌بر داشتن پتانسیل‌های لازم، مغزهای متفکری در این عرصه فعال هستند که توانستند صنعت فوق را بومی کنند. با بهره‌برداری از طرح‌های جهش دوم و جهش سوم صنعت پتروشیمی، تحولی عظیم در این صنعت رخ خواهد داد. اکنون ۵۳ طرح منتخب در نقشه راه صنعت پتروشیمی در حال اجراست که این طرح‌ها به‌طور منظم در حال پایش و ارزیابی است. از این تعداد ۲۶ طرح در برنامه تحقق جهش دوم در حال ساخت است و در مرحله بعدی و برای تحقق جهش سوم ۲۷ طرح تعریف و برنامه‌ریزی شده است. با تحقق جهش سوم ظرفیت تولید صنایع پتروشیمی به ۱۳۳ میلیون تن در سال ۱۴۰۴ می‌رسد.
عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی ادامه داد: با تولیدی شدن طرح‌های یادشده ارزش تولید محصولات پتروشیمی به ۳۷ میلیارد دلار خواهد رسید و بدون شک می‌توان با هم‌افزایی، انطباق و همدلی شرکت‌ها و هلدینگ‌های پتروشیمی، روند تحقق جهش دوم و سوم صنعت پتروشیمی را با راه‌اندازی طرح‌های نیمه‌تمام و افزایش ظرفیت این صنعت عملی کرد.
لازم ولی کافی نیست
در دهه‌های اخیر تولید محصولات پتروشیمی با افزایش قابل ملاحظه‌ای روبه‌رو بوده است. اکنون با گذشت پنج دهه از عمر صنعت پتروشیمی در ایران، کشورمان توانسته است به جایگاهی استراتژیک در منطقه و جهان دست یابد. امروز صنعت پتروشیمی در صادرات غیرنفتی کشور سهمی ۳۴درصدی دارد و ایران توانسته بازارهای زیادی را برای تامین مواد اولیه این صنعت در اختیار بگیرد اما این توجه به قدری نبوده است که مراحل رشد و توسعه را کامل طی کند و در منطقه به جایگاه واقعی خود برسد.
هنوز به‌زعم کارشناسان به اندازه کافی از ظرفیت‌های کشور و توان داخلی استفاده نمی‌شود. ایران کشوری نفتی است و قدمتی قابل توجه در این حوزه دارد اما با این حال در سبد محصولات جهانی سهم اندکی دارد. اکنون کشورهایی مانند کره جنوبی وجود دارند که بسیار دیرتر از ایران (حدود دو دهه) به این صنعت وارد شدند اما بیش از ۱۵۰ نوع محصول پتروشیمی تولید می‌کنند. اکنون ایران در خاورمیانه سهم ۲۵درصدی دارد و سهم تولید ما در جهان هم حدود سه درصد است که قابلیت افزایش قابل توجه دارد.
درباره اینکه چطور می‌توان به سمت پیشرفت صنعت پتروشیمی حرکت کرد، رضا پدیدار، عضو کمیسیون انرژی اتاق ایران، به قدس‌آنلاین گفته است: قطعاً باید به سمت ایجاد هاب حرکت کنیم. هاب‌هایی که بهتر است در مناطق آزاد و با مشارکت بخش خصوصی ایجاد شود. در سال‌های ۹۶ و ۹۷ در چابهار و با همکاری نیروهای مسلح و شستا این کار شروع شده است. باید هاب جدید در قشم، بوشهر، جاسک، لاوان و... ایجاد کنیم. اگر در این مناطق هاب پتروشیمی ایجاد کنیم قیمت تمام‌شده پایین‌تر می‌آید و دسترسی به خوراک، آسان‌تر است. همان‌جا می‌توان محموله‌ها را سوار بر کشتی و صادر کرد. به این ترتیب به قطب انرژی تبدیل می‌شویم.
به گفته او پتروشیمی از شاکله‌های اصلی اقتصاد ملی است و برای توسعه و رشد آن روی برنامه ششم حساب زیادی باز شده بود که متاسفانه تحریم این اجازه را نداد. به باور من اگر واگذاری‌های ذیل اصل ۴۴ قانون اساسی به درستی انجام می‌شد، بخش خصوصی می‌توانست در جهت راهبری عملیات بیشتر موفق باشد. در خصوص اهداف کلان این صنعت هم به‌روزرسانی دانش فنی، بهینه‌سازی و توسعه محصول و فناوری و همچنین تجاری‌سازی دانش فنی پتروشیمی قابل طرح است.
