نور و جهان کوانتوم در مسجد شیخ لطف‌الله
عقیل عقیلی، باستان‌شناس و دانش‌آموخته مهندسی الکترونیک در این برنامه که جمعه (۱۶ دی‌ماه) در مسجد شیخ لطف الله برگزار شد، با بیان اینکه این مسجد و مدرسه در عهد صفویه به دستور شاه‌عباس اول در اصفهان ساخته شد اظهار کرد: برخی از این مکان به‌عنوان مدرسه و برخی با عنوان مسجد یاد کرده‌اند که فرآیند ساخت آن از سال ۱۰۱۱ هجری قمری آغاز و پس از ۱۷ سال در سال ۱۰۲۸ هجری قمری به پایان رسیده است.
او ادامه داد: این مسجد در ضلع شرقی میدان نقش‌جهان و روبروی کاخ عالی‌قاپو قرار دارد و چند نکته ازجمله عدم وجود مناره و گلدسته و صحن مانند مساجد هم‌عصر با این بنا، مربع بودن گنبدخانه و استفاده از پنجره‌های متعدد برای نورگیری راهرو و فضای داخل گنبدخانه در آن قابل‌توجه است.
عقیلی با اشاره به آیات نگاشته شده در داخل گنبدخانه مسجد شیخ لطف‌الله گفت: این آیات اغلب به مفهوم نور اشاره دارند و با توجه به معماری مسجد به نظر می‌رسد که با توجه به نور و برای تأمل در مفهوم نور نگاشته شده‌اند. همچنین گرداگرد گنبدخانه، پنجره‌های مشبکی با طرح‌های اسلیمی، به‌صورت دوجداره با فاصله تقریبی ۱۲۰ تا ۱۷۰ سانتی‌متر از یکدیگر قرارگرفته‌اند. پنجره‌های درونی دقیقاً روبروی هم نیستند و هریک با زاویه‌ای اندک در روبروی پنجره‌های بیرونی قرار داده‌شده‌اند.
نور و جهان کوانتوم در مسجد شیخ لطف‌الله
این باستان‌شناس گفت: از جذابیت‌های دیگر این بنا، مسئله چرخش محراب به سمت قبله و جنوب یا نقطه‌ای بوده که در هر فصل خورشید در آسمان به اوج خود می‌رسد که از طریق دالان و راهرو منتهی به قبله در این فضا از طریق رهیافت‌های هندسی و محاسباتی قبل و حین ساخت بنا حل و شکلی عملی به خود گرفته است.
او ادامه داد: نور خورشید با گذر از اشکال مشبک و نقوش اسلیمی پنجره‌ها از طریق زاویه‌ای که این پنجره‌ها با یکدیگر می‌سازند به‌صورت شعاعی به داخل مسجد وارد می‌شوند، اما درنهایت آنچه روی زمین یا دیوار مشاهده می‌کنیم دایره‌های نورانی هستند که رفتاری متفاوت دارند و شکل نقوش اسلیمی پنجره‌ها را به خود نگرفته و به‌صورت الگوهایی تداخلی روی زمین یا دیوارهای بنا برای مشاهده‌کنندگان ظاهر می‌شوند. دلیل این موضوع پراش نور و رفتار شبح‌وار نور از منظر تئوری فیزیک کوانتوم است که به‌صورت جذاب و پررنگ در جای‌جای مسجد قابل‌مشاهده است. با تغییر در زاویه تابش خورشید، زاویه‌ی پنجره‌ها از یکدیگر، روزنه‌هایی باریک برای عبور نور گسیل‌شده از خورشید ایجاد می‌کنند که محصول آن نمایش اثری بی‌نظیر از طبیعت نور خواهد بود.
عقیلی افزود: با مطالعه بر روی رفتار نور در بنای مسجد شیخ لطف‌الله می‌توان اصل «برهم نهی» را نیز مشاهده کرد. اصل برهم نهی، بیانگر تغییر رفتار نور حین عبور از شکاف موجود بر سطح مانع است که به آن دوگانگی موجی ذره‌ای گفته می‌شود که در سال ۱۸۰۱ «تامِس یانگ» با انجام آزمایش دو شکاف متوجه این ویژگی از نور شد.
نور و جهان کوانتوم در مسجد شیخ لطف‌الله
این فعال میراث فرهنگی با اشاره به آرایه‌های تزیینی به‌کاررفته در بنای مسجد شیخ لطف‌الله گفت: ستون‌های مارپیچ به‌کاررفته در دیوارهای مسجد، تداعی‌کننده اصل تنیدگی ذرات هستند که مانند مسیر انتقال ذراتی در حال چرخش، مابین دونقطه (از زمین به سمت گنبد) می‌باشند و با ادامه این تزئینات، انسجام طرح دچار خدشه نشده بلکه طرحی بی‌نقص اجراشده است.
عقیلی اضافه کرد: همچنین در محل تلاقی ستون‌ها نقش شمسه قرارگرفته و ترنج‌های تزئینی‌های رو به پایین، شکلی شبیه به بارش ذرات از پرتوهای خورشید دارند، مانند آنچه «نیلز بور» از آن با اصل مکملیت بور یاد می‌کند که می‌توان جلوه‌هایی از این مکمل بودن ذره و موج، هرچند مانع‌الجمع‌اند، اما مکمل یکدیگر هستند را در این اثر تزئینی متصور شد.
او تأکید کرد: مرزهای تئوری فیزیک کوانتوم و ساختار ریاضیاتی نهایی در قالب مکانیک موجی مربوط به قرون اخیر بوده و به زمان ساخت این بنا نمی‌رسد، اما این هنرنمایی در راستای بیان و به تصویر کشیدن تفکرات و تأملات فلسفی و هستی‌شناسانه سازنده بر روی کاشی و دیواره بنا بوده است. شاید خالق این اثر با الهام از طبیعت و آگاهی‌های علمی و فلسفی به‌واسطه تعاملات، تفکرات عمیق و یا هم‌فکری با مشاوران حاذق خویش در مورد این مسائل، موفق به ارائه‌ای طرحی تأمل‌برانگیز و کاربردی، جهت بازی با نور، تأمین روشنایی مسجد و بیان ویژگی‌های بصری نور در این سازه شده است.
