زعفران استراتژیک
بررسی علت کاهش صادرات زعفران در گفت‌وگو با احسان مصطفوی
بفرمایید که ایران چند درصد زعفران جهان را تامین می‌کند؟ گردش مالی زعفران در ایران چقدر است؟ بزرگ‌ترین مقاصد تجاری زعفران کجا هستند؟
همان‌طور که می‌دانید زعفران در بازارهای جهانی به نام ایران شناخته و معرفی می‌شود. کمتری کشوری را می‌توان یافت که در سبد واردات یا مصرف خود، از زعفران ایرانی استفاده نکند. زعفران ایرانی در بسیاری از کشورها به‌ویژه کشورهای اروپایی در صنایع دارویی و شیمیایی نیز مصرف فراوان دارد. بیشترین حجم صادرات زعفران بر اساس آمار در دوماه نخست سال جاری به ترتیب به کشورهای چین، امارات متحده عربی، اسپانیا، افغانستان و ایتالیا بوده است، علاوه بر این کشورهایی چون عراق، قطر، بحرین، کویت، عمان، آلمان، بلژیک، اندونزی، تایوان، روسیه، فرانسه، کانادا، هنگ‌کنگ، ارمنستان و... نیز همواره در صف خرید این محصول از ایران بوده‌اند. با توجه به این موارد اما سهم ایران از بازارهای خارجی بسیار ناچیز است. گردش مالی صنعت زعفران در دنیا حدود ۵/ ۸ میلیارد دلار است اما سهم ایران در بهترین حالت چیزی کمتر از ۴۰۰ میلیون دلار بوده است. قطعاً توجه بیشتر به خلق ارزش افزوده و ایجاد سازمانی برای فرآوری زعفران و تولید محصولات زعفرانی و زعفران‌پایه، که ما قبلاً به عنوان پالایشگاه ملی زعفران از آن نام برده‌ایم به منظور افزایش سهم ایران از گردش مالی صنعت زعفران می‌تواند اقدام موثری باشد.
کمی درباره مصرف دارویی زعفران توضیح دهید. چه میزان از زعفران تولیدشده در ایران در مصارف دارویی به کار می‌رود؟
زعفران گیاهی است که دارای فواید و خواص فراوان است که یکی از مهم‌ترین این خواص، تقویت سیستم ایمنی بدن است. وجود آنتوسیانین‌ها در زعفران از عوامل مهم و ماده موثر برای تقویت سیستم ایمنی بدن و جلوگیری از ابتلا به بیماری‌هایی مانند سرطان و آلزایمر است. زعفران نه‌تنها باعث خوش‌عطر و طعم‌دار شدن غذا، بلکه باعث تقویت سیستم ایمنی بدن نیز می‌شود. این گیاه مملو از ویتامین‌های B مانند ۱B، ۲B و ۶B به علاوه ویتامین C است که همگی برای داشتن یک سیستم ایمنی سالم و با عملکردی بالا بسیار مفید هستند. علاوه بر این، زعفران دارای کاروتنوئیدهایی است که بر پاسخ ایمنی بدن تاثیر می‌گذارد. حتی تحقیقات براین باور است که روغن‌های اساسی این گیاه، سیستم ایمنی را تقویت می‌کنند. زعفران ماده‌ای طعم‌دهنده و همچنین دارویی سنتی برای درمان چندین نوع بیماری است. این ماده سرشار از کاروتنوئیدهاست که بر سیستم ایمنی بدن تاثیر می‌گذارد. اثرات تنظیم‌کنندگی سیستم ایمنی زعفران و مشتقات فعال آن از جمله کروسین، کروستین و سافرانال در مطالعات مدرن انجام شده است. همچنین ترکیبات فعال آن از جمله اثرات محافظتی، فعالیت‌های ضدالتهابی و سازوکار‌های مولکولی زعفران بر سیستم ایمنی بدن اثبات شده است. ما در واحد R&D شرکت با استفاده از توان متخصصان و همکارانمان در آزمایشگاه در حال نگارش طرحی جامع برای برآورد اثرات مصرف زعفران با توجه سن و جنسیت بوده و بر پایه این اطلاعات، نسبت به تولید محصولات زعفرانی متناسب با نیاز مخاطب اقدام کرده‌ایم. همچنین ایجاد اولین بانک ژن زعفران را در راستای تحقق همین امر در آذرماه سال جاری افتتاح کردیم.
می‌دانیم که زعفران یک ادویه گران است. در سال‌های اخیر که قدرت خانوار در ایران تضعیف شده است، چه تاثیری بر مصرف زعفران در داخل کشور داشته است؟
همان‌طور که قبلاً اشاره شد، مصرف زعفران به دلیل خواصی که دارد، مورد تاکید است، منتها عواملی از جمله سخت و زمان‌بر بودن عملیات تولید زعفران، هزینه بالای تامین آب، نهاده، پیاز، کود و سموم، هزینه‌های بالای کارگری به‌خصوص در زمان برداشت محصول که در فصول سرد سال است و همچنین محدود بودن میزان تولید این محصول، در کنار حوادث طبیعی که ممکن است به وجود آید و... از عوامل گران بودن ذاتی این محصول است. حال در این شرایط مشکلات اقتصادی، تورم و وضعیت معیشتی مردم موجب شده است کالاها و مواد غذایی که تا حدودی جنبه لوکس دارند از چرخه و سبد غذایی خارج شوند. این پدیده نه‌تنها در مورد زعفران که حتی محصولاتی که ارزش ریالی کمتری نیز دارند اتفاق افتاده است.
در این وضعیت می‌توان با اعمال سیاست‌هایی نسبت به خارج شدن این محصولات سودمند و فراسودمند از سبد غذایی مردم جلوگیری کرد. به علاوه اینکه می‌توان با تولید محصولات زعفرانی، از جمله شربت زعفرانی، بستنی و کیک زعفرانی و... به نوعی پای این محصول را به سبد غذایی و مصرفی خانوار باز کرد.
درباره اثر صنعت بسته‌بندی بر صادرات زعفران توضیح دهید. تاکنون همواره این‌طور مطرح می‌شد که صنعت بسته‌بندی از جمله موانع رونق گرفتن صادرات است. درباره زعفران چه ارزیابی دارید؟ آیا این مشکل برقرار است؟
ما باید قبل از اینکه فروشنده خوبی باشیم روانشناس خوبی باشیم و به سلیقه و خواست مشتری در بازار هدف توجه ویژه داشته باشیم. به عنوان نمونه باید بدانیم زعفران در بسته‌های قرمز و طلایی در امارات و همان زعفران در بسته‌بندی بنفش‌رنگ در چین فروش رفته و مشتریان بیشتری را جذب خواهد کرد. متاسفانه به هیچ وجه در حوزه برندسازی و به‌تبع آن بسته‌بندی به‌روز نیستیم و کاملاً در حال سنتی عمل کردن هستیم. به نظر بنده بسته‌بندی یک حرفه، دانش و صنعت چندرشته‌ای و بین‌بخشی است. یک بسته‌بندی خوب می‌تواند اگر در جایگاه و موقعیت مناسبی به مخاطب ارائه شود، بدون کلام ارتباط برقرار کرده و افراد عادی را به مشتری تبدیل کند. بسته‌بندی یک کانون فرهنگی است، بنگاه رسانه‌ای است که می‌تواند پیامی را منتقل کند. بسته‌بندی نتیجه هم‌افزایی طراحان، متخصصان گرافیک و کارشناسان برندینگ است تا برای هر نگاهی پیامی را ایجاد و مخابره کند تا در ذهن و دل ماندگار شود. هر کالایی که ما تولید می‌کنیم مانند سفیری است که ارسال می‌کنیم و بسته‌بندی به منزله لباس، منش و هویت محصول تولیدی ماست. در بسته‌بندی باید طوری رفتار کنیم که این محصول ما برای نوجوانان، جوانان، افراد میانسال و سالخوردگان به نوعی جذبه داشته باشد. در واقع محصول ما مخاطب خود را از همان ابتدا می‌شناسد و باید برای زنان و مردان منحصربه‌فرد و اختصاصی باشد، برای هر ملیتی منطبق بر خواسته‌ها، نیازها و علایق آنها باشد تا بتواند نفوذ کند و موفق باشد. البته در مورد زعفران و محصولات زعفرانی این مهم پررنگ‌تر است زیرا کالایی است که هنوز خواص آن برای بسیاری از مردم جهان ناشناخته است و بسیاری از کشورها امکان تولید آن را ندارند. بنابراین این مزیت برای کشور ماست تا با ایجاد یک سازمان بسته‌بندی مناسب برای این محصول، بازار آن را در اقصی نقاط جهان به دست آوریم. ما نیز در شرکت طلای سرخ به این مهم پرداخته‌ایم. در بسته‌بندی‌های ما نوع زعفران تولیدی همراه با گرید آن، منطقه و نقشه کشت آن محصول، نحوه ارتباط با تولیدکننده و همچنین میزان مصرف روزانه و نوع مصرف آن، با طرح‌های گرافیکی جذاب ترسیم شده است. همچنین با درج کد QR بر روی محصولاتمان سعی کرده‌ایم مخاطب را با زنجیره تولید این محصول آشنا کنیم تا با مراجعه به سایت و درگاه‌های مجازی، نحوه تولید محصولی را که خریده است نظاره کند.
سال گذشته مشکلاتی درباره کاهش صادرات زعفران در ایران وجود داشت. چرا شاهد چنین شرایطی بودیم؟
میزان صادرات زعفران در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ افت قابل توجهی داشت. علت اصلی این امر از نگاه فعالان اقتصادی در کنار افت تولید، چالش‌هایی همچون عدم ارائه تسهیلات ارزان‌قیمت، قاچاق، افزایش هزینه‌های سربار، عدم رفع تعهدات ارزی و اعمال مالیات بر صادرات زعفران در قالب مالیات بر صادرات آب مجازی اعلام شده بود. میزان صادرات زعفران در دو ماه نخست سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۷۰ درصد رشد را نشان می‌دهد که می‌توان گفت با رفع موانع صادراتی شاهد رشد صادرات زعفران و افزایش انگیزه نسبت به صادرات این محصول خواهیم بود.
لطفاً کمی درباره نقش دولت در این صنعت توضیح دهید. دولت چگونه می‌تواند از تولید و صادرات زعفران حمایت کند؟
مهم‌ترین موانع گفته‌شده و تکراری در حوزه صادرات زعفران تعهد ارزی، تحریم و قاچاق است اما معتقدم برای حل مساله باید نگاه جدید و جدی به موضوعات داشت. زعفران نیازمند یک بسته حمایتی و طرح جامع عملیاتی است، به نوعی که همه زنجیره ارزش آن را در بر بگیرد، یعنی از تامین‌کننده نهاده تا صادرکننده نمونه، همه و همه بدانند که دولت بر روی زعفران، به عنوان یک محصول استراتژیک، حساب ویژه‌ای باز کرده است. باید به زعفران به عنوان کالایی که می‌تواند جای نفت را در اقتصادمان بگیرد نگریسته شود. تنها در این صورت می‌توان گفت وضعیت زعفران ما بهبود پیدا می‌کند. این باید زیربنای کار باشد و حال برای وضعیت فعلی می‌توان به اجرای طرح‌های موقتی و خلق‌الساعه امید بست. به عبارت دیگر زعفران باید به دغدغه شماره یک مسوولان اقتصادی، قانونگذاران، تولیدکنندگان، بهره‌برداران، صنایع تبدیلی و فرآوری و صادرکنندگان تبدیل شود. این مهم‌ترین اقدام است. راهکار جدی برون‌رفت از وضعیت فعلی برای زعفران، نوآوری در حوزه کشت، تولید و صادرات زعفران است که نیازمند همکاری همه‌جانبه است. یکی از مهم‌ترین مشکلات دیگر در حوزه زعفران، به شدت سنتی بودن صنایع و بازیگران اصلی زعفران ماست که لازم است به جوانان اجازه ورود داده شود و از ایده‌های نو استقبال و حمایت شود. ما به نوبه خود با ایجاد باشگاه تخصصی در حوزه زعفران تحت عنوان باشگاه خلاقیت، آموزش، حمایت و بهره‌برداری زعفران، سعی کرده‌ایم گامی موثر در اهداف چهارگانه این باشگاه که در سازمان ملی یونسکو ایران به ثبت رسیده است داشته باشیم. بهره‌مندی همه ذی‌نفعان از مزایای هم‌افزایی در تولید و صادرات طلای سرخ، ارتقای سطح دانش بهره‌برداران و تولیدکنندگان این محصول و همچنین ایجاد فرصت همکاری و استفاده بهینه از تجربیات فعالان حوزه زعفران و کشاورزی در سطح ملی و تسهیل دسترسی عامه مصرف‌کنندگان به این غذای-داروی ارزشمند در سراسر جهان، از مهم‌ترین اهداف این باشگاه است.
لطفاً کمی درباره چالش‌های صنعت تولید و توزیع زعفران توضیح دهید. این صنعت با چه چالش‌هایی روبه‌رو است؟
به نظر بنده نبود همبستگی و وحدت رویه در مدیریت بالادستی صنعت زعفران، اظهارنظرهای تخریب‌گرایانه و غیرکارشناسی برخی از فعالان این حوزه و کشت و تولید سنتی با بازده پایین به‌خصوص در فصول برداشت محصول از مهم‌ترین آسیب‌ها و چالش‌هاست. در حالی که قیمت تمام‌شده زعفران برای کشاورز هر کیلوگرم ۵۰ تا ۶۰ میلیون تومان برآورد می‌شود هم‌اکنون برخی بازیگردان‌های اصلی زعفران در استان این محصول را ۳۰ تا ۴۰ میلیون تومان از کشاورز می‌خرند حال آنکه این وضعیت ظلم مضاعف به کشاورز است. این افراد ۲۰ روز قبل از آنکه می‌خواهند اقدام به خرید زعفران کنند، اخباری مبنی بر کاهش صادرات و قیمت این محصول را پخش می‌کنند و بعد از خرید و پر کردن انبارهایشان در نشر اخباری دیگر اقدام به اعلام اطلاعاتی با هدف افزایش قیمت می‌کنند و این تنها ظلم در حق کشاورز و جفا در حق زعفران است و بس. باید امروز به داد کشاورز برسیم زیرا کشاورزی ما با تداوم این روند در خطر نابودی است و در آینده‌ای نزدیک شاهد مهاجرت کشاورزان به شهرها و رها کردن پیشه دیرینه کشاورزی خود خواهیم بود. ما در کشورمان دانشمند کم نداریم، صنعتگر عاشق کم نداریم و کارآفرین نمونه هم فراوان داریم که می‌توان با هم‌افزایی موثر بین‌بخشی پیشرفتی دانش‌بنیان و تحول‌آفرین ایجاد کرد، اما متاسفانه گاه می‌بینیم دست‌ها کوتاه، نگاه‌ها ضعیف و فکرها بسته است و با این وضعیت جهش و تحول دشوار خواهد بود.
گردش مالی صنعت زعفران در دنیا حدود ۵/ ۸ میلیارد دلار است اما سهم ایران در بهترین حالت چیزی کمتر از ۴۰۰ میلیون دلار بوده است. قطعاً توجه بیشتر به خلق ارزش افزوده و ایجاد سازمانی جهت فرآوری زعفران و تولید محصولات زعفرانی و زعفران‌پایه، که ما قبلاً به عنوان پالایشگاه ملی زعفران از آن نام برده‌ایم به منظور افزایش سهم ایران از گردش مالی صنعت زعفران می‌تواند اقدام موثری باشد.
