نسل سومی پیشرو
چگونه منطقه آزاد سیستان به یک منطقه پیشروی نسل سوم تبدیل می‌شود؟
در سال ۱۳۹۸ لایحه دولت برای این هشت منطقه به مجلس شواری اسلامی رفت. به علت اختلافی که بین شواری نگهبان و مجلس پیش آمد، رای به تایید مجمع مصلحت نظام رفت و نهایتا در خرداد ۱۴۰۰ و بر این اساس هفت منطقه (به استثنای منطقه جاسک) مجوز یا مصوبه تشخیص مصلحت نظام را گرفت و جهت اجرا به دولت ابلاغ شد. محمد رضا واعظی پور، مدیر اجرایی منطقه آزاد سیستان است. وی دارای ۲۶ سال سابقه فعالیت اجرایی در بخش‌های مختلف اعم از دولتی، خصوصی و خصولتی است. دانش آموخته مهندسی مکانیک در مقطع کارشناسی بوده و پس از گذراندن مقطع ارشد و دکتری، دانشجوی پست دکتری DBA در دانشگاه تربیت مدرس می باشد. وی فعالیت خود را به صورت کارشناس مسئول در مجموعه وزارت صنایع(قبل از ادغام وزارتین صنایع ومعادن وفلزات) آغاز کرده و با تصدی مسئولیت معاونت بانک صنعت و معدن و مسئولیت در پژوهشگاه استاندارد، در دو استان به عنوان مدیر کل استانی مشغول بوده است. پس از آن به عنوان معاون مرکز نشر دانشگاهی وابسته به وزرات علوم تحقیقات و فناوری، معاون منطقه ویژه اقتصادی و فرودگاه بین المللی پیام وابسته به وزرات ارتباطات، مدیرکل منابع انسانی و پشتیبانی سازمان بیمه سلامت ایران، معاونت منابع انسانی و امور اجتماعی شرکت سیمیدکو (وابسته فولاد خوزستان) سابقه فعالیت دارد. برای آشنایی با قابلیت‌ها و مزایای این منطقه آزاد نسل سومی- منطقه آزاد سیستان- با وی گفت و گو کرده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
لطفا درباره مختصات و جغرافیای منطقه آزاد سیستان توضیح دهید؟
منطقه آزاد سیستان، جزو مناطق آزاد نسل سوم کشور می‌باشد. در میان مناطق نسل جدید، بیشترین وسعت را منطقه آزاد بوشهر با ۲۷ هزار هکتار دارد و منطقه آزاد سیستان با ۲۱ هزار هکتار از حیث وسعت رتبه دوم است. در عین حال منطقه آزاد سیستان تنها منطقه آزاد شرق کشور است که با کشور افغانستان هم مرز بوده و در نزدیکی مرز مشترک ایران، افغانستان و پاکستان قرار دارد.
منطقه آزاد سیستان با ۲۱ هزار هکتار وسعت در دو محدوده منفصله قرار دارد؛ محدوده اول به نام «نیاتک» با وسعت ۱۲ هزار هکتار اراضی از مرز میلک تا محدود فرودگاه زابل ( که در سال هـ .ش به عنوان مرز هوایی رسمی بین المللی معرفی شد و مجوز وزرات راه را گرفت) قرار دارد. همچنین در این محدوده مرز رسمی میلک و پل مشترک بین منطقه سیستان و ولایت نیمرو در کشور افغانستان وجود دارد که بخش عمده مبادلات تجاری ایران با کشور افغانستان از طریق این مرز و این پل انجام می‌شود.
شهر زرند ولایت نیمروز کشور افغانستان به دلیل نزدیکی به جاده دلارام از لحاظ تردد داخل کشور افغانستان و از لحاظ امنیت از بقیه نقاط کشور افغانستان منطقه امن‌تری برای سرمایه گذاری است. در عین حال تبادلات فرهنگی و قومیتی بسیاری بین مردم سیستان و مردم افغانستان در ولایت نیمروز وجود دارد. این منطقه؛ دارای مرز رسمی، بازارچه مرزی، پایانه مسافری فعال بوده و گمرک مستقر است. در عین حال فرودگاهی زابل به وسعت ۳۰۰ هکتار در محدوده این منطقه آزاد است. منطقه آزاد سیستان جزو معدود مناطق آزاد کشور است که فرودگاه (فرودگاه زابل) داخل اراضی آن قرار دارد. منطقه آزاد سیستان در این محدوده با چهار شهرستان زابل، زهک، نیمروز و هیرمند هم مرز بوده و نقطه اتصال دارد.
محدود دوم منطقه آزاد سیستان به وسعت ۹ هزار هکتار در محدود شهرسوخته بوده که از دهستان لوتک شروع شده و با در برگرفتن شهرجدید رامشار، منطقه ویژه اقتصادی و شهرک صنعتی، تا روبروی محدوده «شهر سوخته» امتداد دارد. ۹۰۰۰ هکتار از اراضی منطقه آزاد سیستان، در این محدوده واقع شده که از لحاظ جغرافیایی در محدوده شهرستان هامون قرار دارد. عمر شهر جدید «رامشار» با شهرهای جدید پرند و پردیس در استان تهران یکسان است. شهر جدید «رامشار» به عنوان یک شهر ساحلی در حاشیه دریاچه هامون تاسیس شده اما متاسفانه قهر طبیعت و عدم تامین حقآبه، موجب خشک شدن این دریاچه شده است.
چه زیر ساخت‌هایی برای این منطقه آزاد در نظر گرفته شده و سرمایه گذاران از چه مواهبی به لحاظ دسترسی‌ها، حمل و نقل و سایر مشوق‌ها می‌توانند بهره‌مند شوند؟
جذابیت منطقه آزاد سیستان علاوه بر بازار مناسب و تشنه کشور همسایه، در حوزه لجستیک آن است؛ سه شیوه حمل و نقل شامل ریلی، جاده‌ای و مرز هوایی را در این منطقه داریم. مطالعات خط ریل سراسری انجام و بخشی از راه آهن سراسری نیز که چابهار را به میلک و سرخس متصل می نماید نیز به بهره برداری رسیده است. جاده ترانزیتی سراسری نیز چابهار- به عنوان تنها بندر اقیانوسی کشور- را به میلک و از آنجا به سرخس، متصل نموده که تکمیل کننده خط کریدور جنوب به شمال است. یکی از دلایل توجیه اقتصادی منطقه آزاد سیستان، وجود منطقه آزاد چابهار و سواحل بکر و منحصر بفرد مکران، به عنوان دو بال توسعه استان سیستان و بلوچستان و شرق کشور است که ظرفیت بسیار مطلوبی دارد. همچنین با این ظرفیت های منحصر بفرد لجستیکی، ایران نقش اصلی را در کریدور توراسیکا بازی خواهد کرد.
تمامی مشوق‌هایی که مناطق آزاد در کشور در نظر گرفته شده مشمول منطقه آزاد سیستان نیز می‌شود. بر اساس مطالعات انجام شده ۵ کشور افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان به عنوان حوزه نفوذ منطقه آزاد سیستان بررسی شده است؛ آیتمهای مختلفی اعم از جمعیت، تولید ناخالص داخلی، تولید ناخالص ملی، مصرف نهایی، سهم بخش خصوصی در اقتصاد، سرمایه گذاری خارجی و نرخ ارز در این موارد بررسی شد. براساس آمار سال ۲۰۲۱ تولید ناخالص داخلی در کشور پاکستان ۵.۶ درصد، در کشور ازبکستان ۷.۴ درصد، در ترکمنستان ۶.۲ درصد، در تاجیکستان ۹.۲ و در افغانستان منفی ۲۰.۷ درصد است. اصلی ترین مبادی ورودی به کشور افغانستان شامل کشورهای ایران، چین و پاکستان است. ارزش صادرات ایران به این پنج کشور بر اساس آمار بانک مرکزی در سال ۲۰۲۱ مبلغ ۲.۵ میلیارد دلار بوده است. صادرات ایران به افغانستان ۱۲۴۷ میلیون دلار بوده که بیشترین حجم واردات کشور افغانستان از طریق جمهوری اسلامی است. این رقم در ترکمستان ۳۳۵ میلیون دلار، در ازبکستان ۲۵۴ میلیون دلار، در پاکستان ۶۶ میلیون دلار و در تاجیکستان ۸۲ میلیون دلار است.
عمده صادرات ایران به کشور افغانستان شامل محصولات معدنی، سنگ، شیشه و سرامیک، فلزات معمولی و مصنوعات، محصولات شیمیایی، محصولات نباتی، لاستیک و پلاستیک و صنایع غذایی است. مبادلات فرهنگی، تفاهمات و مشترکات اجتماعی با کشور افغانستان شرایط مناسبی را برای سرمایه گذاری در منطقه فراهم کرده است.
منطقه آزاد سیستان در مسیر اصلی انتقال خط آب، برق و گاز و خطوط اینترنت از مرکز به شرق کشور قرار دارد. موقعیت ناحیه شهر سوخته به گونه‌ای است که خط ریل، جاده، آب، برق، گاز و خطوط انرژی از داخل محدوده منطقه ازاد، دسترسی بسیار مطلوبی به این زیر ساخت‌های اولیه فراهم می نماید. در عین حال وجود منطقه ویژه اقتصادی از قبل، برخی از زیرساخت‌ها را در این منطقه فراهم کرده و شرایط برای استقرار سرمایه گذاران در منطقه آزاد سیستان فراهم است. با توجه به مذاکرات که انجام شده تجار افغانی تمایل بسیاری به سرمایه گذاری در ایران دارند. همچنین یکی از برنامه های اصلی ما ایجاد منطقه آزاد مشترک با کشور همسایه است. کشور افغانستان اعلام آمادگی کرده که منطقه آزاد مشترک را با منطقه آزاد سیستان داشته باشد و تفاهم نامه مربوط از طریق وزارت امور خارجه برای سفارت جمهوری اسلامی ایران در افغانستان ارسال کردیم تا در صورت فراهم شدن شرایط بتوانیم تفاهم نامه همکاری امضا کنیم.
سرمایه گذاری طرف افغانی در منطقه آزاد محاسن بسیاری از نظر سرمایه گذاری خارجی و از نظر امنیتی که ایجاد می‌کند، دارد و فرصت بسیار مناسبی است. همان گونه که اشاره شده در نظر بگیرید که فقط در سال ۲۰۲۱ رشد اقتصادی افغانستان منفی ۲۰.۷ درصد بوده و ایران ۱۲۴۷ میلیون دلار به کشور افغانستان صادرات داشته است. بازار بکر و بسیار مطلوبی برای حضور سرمایه گذاران برای صادرات محصولات به کشور افغانستان است. در همین حال کشور افغانستان مواد اولیه مطلوبی دارد و می توان با واردات مواد اولیه، پردازش و صادرات مجدد آنها به کشور افغانستان و کشورهای حوزه نفوذ و همچنین کشورهای حوزه خلیج فارس و شمال آفریقا، بستر مناسبی را برای سرمایه گذاری در منطقه فراهم نمود.
همچنین استفاده از ظرفیت کارگوی فرودگاه منطقه آزاد سیستان فرصت بسیار مناسبی برای صادرات محصولات به کشورهای حوزه خلیج فارس و کشورهای آفریقایی از طریق بندراقیانوسی چابهار است. این بندر امکان تبادلات دریایی دارد و برای انتقال کالاها از منطقه آزاد سیستان به منطقه آزاد چابهار، نیازی به قوانین گمرکی وجود ندارند و ترانزیت داخلی بین دو منقطه محسوب می‌شود. از این رو فرصت مناسبی هم از حیث واردات مواد اولیه از طریق چابهار به منطقه آزاد سیستان و هم صادرات محصول نهایی در منطقه آزاد سیستان از طریق منطقه آزاد چابهار است. به همین دلیل منطقه آزاد سیستان و منطقه آزاد چابهار به عنوان دو بال توسعه استان سیستان و بلوچستان و شرق و جنوب شرق کشور، در نظر گرفته می‌شود.
میزان پیشرفت احداث منطقه آزاد سیستان چه میزان بوده و در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
در هفت منطقه آزاد نسل سوم فرآیند قانونی همانند یکدیگر به پیش می‌رود. در خرداد سال ۱۴۰۰ مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام برای این هفت منطقه آزاد صادر شده و بعد از این مصوبه باید اساسنامه به تصویب دولت و به تایید شواری نگهبان می‌رسید. در دی ماه ۱۴۰۱ اساسنامه هفت منطقه به تایید شورای نگهبان رسید و ابلاغ شد.
در این فاصله باید اقداماتی مانند اخذ شناسه ملی برای منطقه آزاد براساس قانون انجام می‌شد. خوشبختانه با پیگری‌های صورت گرفته شناسه ملی منطقه آزاد از سازمان ثبت املاک و اسناد کشور اخذ شد.
همچنین به منظور تسریع در فرایندهای اجرایی مناطق آزاد جدید و تا زمان تشکیل سازمان منطقه آزاد و استقرار اعضای هیات مدیره آن، هفت منطقه آزاد قدیم به عنوان معین مناطق جدید انتخاب شدند. منطقه آزاد چابهار به عنوان معین منطقه آزاد سیستان انتخاب شد. مقرر شد در بودجه سال ۱۴۰۱ مجموعا برای هفت منطقه آزاد جدید پانصد میلیون به مناطق جدید کمک کنند.
براساس الزام قانونی، ابتدا می بایست مطالعات طرح جامع منطقه آزاد سیستان را شروع می کردیم. این مطالعات سند توسعه منطقه آزاد در دراز مدت و همچنین نحوه بارگذاری اراضی منطقه را مشخص می نماید که می بایست به تایید شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور نیز برسد. در همین راستا مشاور ذیصلاح و رتبه دار سازمان برنامه انتخاب و مطالعات را در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را آغاز کردیم که هم اکنون حدود ۵۰ درصد پیشرفت فیزیکی مطالعات طرح جامع را داریم.
در حال حاضرمنطقه آزاد سیستان دارای شناسه ملی بوده، وضعیت اراضی از حیث مالکیت دولتی، اراضی ملی و خالصه اشخاص مشخص شده و مقدمات قانونی کار جهت انتقال اراضی دولتی و ملی به نام منطقه آزاد به نمایندگی از دولت جمهوری اسلامی در دست اقدام بوده، و مطالعات طرح جامع ۵۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد. گام بعدی که باید انجام شود تشکیل سازمان و انتخاب اعضای هئیت مدیره است که آغاز شده و به زودی هئیت مدیره سازمان انتخاب و سازمان منطقه آزاد رسمأ کار خود را آغاز می‌کند. در این صورت منطقه آزاد سیستان، اولین منطقه آزاد در بین هفت منطقه نسل جدید خواهد بود که می‌تواند فعالیت رسمی خود را آغاز کند.
در بحث‌های مالی و اقتصادی چه مواردی برای سرمایه گذاران در نظر گرفته شده است؟
دبیر خانه شواری عالی مناطق آزاد در دوره جدید، تمامی مناطق آزاد را براساس قابلیت‌ها مکلف کرد که بسته‌های سرمایه گذاری آماده کنند. هفت منطقه آزاد قدیم این اقدام را انجام دادند که در نمایشگاه اکسپوی صادراتی نیز بسته‌های سرمایه گذاری مناطق آزاد رونمایی شد.
منطقه آزاد سیستان به عنوان اولین و تنها منطقه آزاد دربین مناطق آزاد نسل جدید، ۷۰ بسته سرمایه گذاری را مشخص کرده و به تایید مشاور رسانده که در سامانه مربوطه دبیر خانه شواری عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور بارگذاری شده و در دسترس می باشد.
۷۰ بسته سرمایه گذاری داریم که سرمایه گذاران می‌توانند در آنها مشارکت و سرمایه گذاری داشته باشند. جذابیت اصلی در منطقه آزاد سیستان در حوزه لجستیک می‌باشد؛ در این حوزه احداث تیرپارک، پس کرانه پیش بینی شده است. همچنین بحث صنایع بسته بندی، خوراک دام و طیور و منسوجات پیش بینی شده زیرا بازار افغانستان و پاکستان از نظر تولید نخ و فروش پارچه بسیار مطلوب است. پارچه های بسیار مطلوبی در منطقه سیستان و بلوچستان وجود دارد که عمدتا از مبادی غیر رسمی وارد کشور می‌شوند. می‌توانیم شرایطی را در منطقه آزاد سیستان فراهم کنیم که پارچه در منطقه آزاد سیستان تولید و صادر شود. در حوزه صنایع غذایی خشکبار کشور افغانستان بسیار مرغوب بوده و قابلیت بسته بندی و صادرات دارد که جزو بسته‌های سرمایه گذاری این منطقه است.
در حوزه گردشگری با توجه به وجود شهر باستانی شهرسوخته در محدوده منطقه آزاد سیستان، زاهدان کهنه، قلعه رستم، کوه باستانی اوشیدا (کوه خواجه) که آثار قدیمی از دوران ساسانی و زرتشت در انجا وجود دارد، همگی شرایط مطلوبی را فراهم کرده تا بتوانیم یک بسته کامل اقتصادی، فرهنگی و گردشگری برای منطقه تهیه کنیم. تمامی این موارد در ۷۰ بسته سرمایه گذاری پیش بینی شده است. غیر از مشوق‌های قانونی که در تمامی مناطق آزاد وجود دارند، بحث معافیتهای مالیاتی، صادرات مجدد، معاف از واردات ماشین آلات اصلی و خطوط تولید، معاف از مالیات و عوارض گمرکی داخل منطقه آزاد است.
یک برنامه های که متمایزتر از سایر مناطق آزاد بوده بحث مشارکت در سرمایه گذاری است. یعنی سرمایه گذار به جای گرفتن زمین از ما و افزایش هزینه اولیه تولید، با ما مشارکت کرده و زمین و مجوز را از ما دریافت می‌کند. زیرا تمامی مجوزهای قانونی لازم برای هر نوع سرمایه گذاری توسط مدیر عامل منطقه به عنوان بالاترین مقام اجرایی صادر می‌شود. آمادگی را داریم که مجوز و زمین از طریق منطقه آزاد تامین و در قالب فرم‌های مختلف مشارکتی با سرمایه گذاران مشارکت کنیم تا هزینه اولیه سرمایه گذاری کاهش یابد.
براساس ماده ۶۵ قانون احکام دائمی برنامه ششم توسعه، رییس هئیت مدیره و مدیر عامل منطقه آزاد، بالاترین مقام اجرایی در منطقه آزاد بوده و تمامی ظرفیت های قانونی و اختیاراتی که در سرزمین اصلی وجود دارد، در منطقه آزاد، تمامی این اختیارات را رئیس هئیت مدیره و مدیر عامل منطقه آزاد دارا بوده و می‌تواند از این ظرفیت‌ها برای توسعه استفاده کند. هر شخصی که قصد سرمایه گذاری دارد می‌تواند در سامانه دبیر خانه شواری عالی مناطق آزاد درخواست سرمایه گذاری ثبت کند. این درخواست ها را بررسی و درصورت تایید اولیه، مجوز اولیه سرایه گذاری را صادر خواهیم کرد. پیش بینی ما این است که بررسی و تایید درخواست ها با توجه به شروع اولیه فعالیت سازمان منطقه آزاد سیستان، حداکثر در ۵ روز انجام شود. همچنین بنا داریم مجوزهای بی نام را آماده تا به محض تایید اولیه طرح توجیهی سرمایه گذار و تایید اهلیت مالی و اجرایی متقاضی، این مجوز در اختیار ذینفعان قرار گیرد.
ان شاا... بنا داریم در گام بعدی در مدت حداکثر در بازه زمانی ۲۴ ساعته درخواست های سرمایه گذاری بررسی شده و در صورت تایید، تمامی مجوزهای لازم برای هر نوع سرمایه گذاری داخل منطقه صادر و در اختیار سرمایه گذاران قرار گیرد.
