در غیبت شکر
چرا صنعت شیرین کشور دچار کمبود شد؟
ایران در دهه۷۰بیشترین سطح زیر کشت چغندرقند را داشت و به طبع نیاز به واردات هم کمتر بود. اما ناگهان ورق برگشت و تصمیم بر آن شد تا شکر وارد شود. اواسط دهه۸۰ کارخانه‌ها به‌تدریج به تصفیه‌کننده شکر خام وارداتی تبدیل شدند و مزارع چغندرقند و نیشکر آب رفت. هرچند اوایل دهه ۹۰دوباره سیاست تغییر کرد اما هنوز هم‌سطح زیر کشت چغندرقند به آن سال‌ها بازنگشته است. حالا تقریبا نیمی از نیاز شکر کشور به دلار، واردات و قیمت‌های جهانی که مدام بالا و پایین می‌شود، گره‌خورده و سرنوشت تولید داخل هم به دلال و خشک‌سالی و نرخ خرید تضمینی بند است. نظم هرکدام که برهم بریزد، شکر غیب می‌شود!
اپیزود اول: فرمول تولید و مصرف
حدود۶۰ درصد شکر تولیدی در ایران از چغندرقند تولید می‌شود و مابقی را از نیشکر می‌گیرند.شکر محصول مهم، استراتژیک و عجیبی است. نیشکر و چغندرقند تقریبا مصرف انسانی ندارد و به‌صورت فصلی تولید می‌شود. نیشکر یک‌مرتبه و چغندرقند دومرتبه در سال کشت می‌شود. برداشت بهاره چغندرقند که بیشترین حجم تولید را دارد از اواخر شهریور آغاز و تا پایان آذر ادامه دارد و برداشت پاییزه در بهار است. بنابراین بیشترین فعالیت کارخانه‌های قند و شکر بر اساس کشت بهاره بوده و کارخانه‌ها از اوایل مهر به مدت سه ماه به‌اندازه یک سال شکر تولید می‌کنند. خروجی کارخانه‌ها شکر دولتی محسوب شده که با نرخ‌گذاری و توسط جهاد کشاورزی بین اصناف، کارخانه‌های تولید بیسکوییت، شکلات و بستنی توزیع می‌شود. به‌طور حتم این حجم شکر کفاف حوزه مصرف را نمی‌دهد و شکر موردنیاز باید از طریق واردات( که حدود۲۰ درصد آن دولتی بوده و با دلار نیمایی۲۸۵۰۰ تومان وارد می‌شود) تامین شود. مابقی شکر وارداتی هم به نرخ آزاد به دست مصرف‌کننده می‌رسد.
به‌این‌ترتیب بازار مصرف صنعت سفید شکر داخل کشور بوده و صادرات ندارد. حجم تولید این شکر به سطح زیر کشت، خشک‌سالی و توان کارخانه‌ها برای خرید چغندرقند، نرخ خرید تضمینی و نرخ‌گذاری شکر توسط دولت و البته حجم واردات بستگی دارد. شکر وارداتی هم به تخصیص ارز، نرخ جهانی و وضعیت تولید جهانی شکر ارتباط مستقیم دارد.
اپیزود دوم: حجم تولید و واردات شکر
سالانه ۲ میلیون و ۴۰۰ تا ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن شکر در داخل استفاده می‌شود که۴۰ درصد آن با واردات تامین می‌شود. تولید شکر از چغندرقند به دو صورت کشت پاییزه و کشت بهاره انجام می‌شود.
در سال۹۰میزان چغندر تولیدی کشت پاییزه و بهاره ۴میلیون و ۷۰۲هزار تن و نیشکر۵میلیون و ۶۴۳هزار تن بوده که از این میزان یک‌میلیون و ۱۴۹هزار تن شکر تولید شد. در سال یادشده حجم واردات شکر یک‌میلیون و۲۳۴هزار تن بود. در سال گذشته تولید چغندرقند با افزایش نسبت به ۱۱سال قبل به ۶میلیون و۷۹۸هزار تن رسید و نیشکر تولیدی کشور کاهش یافت و ۵میلیون و ۵۰۰هزار تن برداشت شد. شکر تولید کشور هم با رشد نسبت به ۱۱سال قبل به یک‌میلیون و ۴۴۰هزار تن رسید.حجم واردات شکر در سال قبل یک‌میلیون و۲۵۶هزار تن ثبت شد که افزایش نشان می‌دهد. بنابراین در سال گذشته مجموع شکر تولیدی و وارداتی کمبودی نداشته و نیاز کشور تامین شده است.
بیشترین میزان واردات شکر به کشور در سال۸۵ بوده که دو میلیون و ۴۸۱هزار تن ثبت‌شده است. بیشترین سطح زیر کشت چغندرقند ۲۲۵هزار هکتار در سال۷۴بوده که در سال گذشته به کمتر از ۱۲۵هزار هکتار کاهش‌یافته است. ازآنجا‌که واردات شکر به نصف سال۸۵ کاهش‌یافته، می‌توان گفت که حجم تولید داخل افزایشی بوده ولی سطح زیر کشت چغندرقند نسبت به دهه ۷۰حدود ۵۰درصد کم شده که این موضوع نیز نشان‌دهنده پسرفت تولید قند و شکر در حال حاضر است. نسبت معکوس و یا همبستگی منفی تولید و واردات شکر در آمار فوق کاملا مشهود است.
اصفهان را یکی از قطب‌های تولید شکر کشور لقب داده‌اند که البته آمار این موضوع را تایید نمی‌کند. در سال گذشته از مجموع۳۶۰هزار تن چغندر بهاره و ۱۴۲هزار تن چغندر پاییزه بیش از ۶۰تن شکر تولیدشده که نسبت به ۸۸۶هزار تن شکر تولیدی از چغندرقند در کشور، کمتر از ۱۰درصد است. اما اصفهان وظیفه تصفیه بخشی از شکر خام وارداتی کشور را بر عهده دارد. ۲۰درصد شکر خام دولتی که وارداتی است در سال۱۴۰۰در اصفهان تصفیه و شکر ۱۰استان تامین شده است.
اپیزود سوم:مصرف مجهول است
علی‌رغم انتشار همه خبرها مبنی بر توزیع شکر در فروشگاه‌های زنجیره‌ای اما شکر نیست! شاید ماهی یک تا دو بار شکر دولتی به قیمت۲۸۵۰۰تومان در فروشگاه‌هایی مانند کوثر اصفهان توزیع می‌شود که پس از بسته‌بندی‌های ۳کیلویی توسط فروشگاه به هر فرد یک بسته تحویل داده می‌شود و دوباره شکر از قفسه‌ها غیب می‌شود. به‌تازگی شکر بسته‌بندی به قیمت هر کیلو۳۵هزار تومان هم در این فروشگاه‌ها توزیع شد که آن‌هم سهمیه‌بندی بود و به هر نفر یک بسته تعلق گرفت. در بازار آزاد شکر اگر موجود باشد تا کیلویی ۴۵هزار تومان هم به فروش می‌رسد.
چرا قیمت‌ها متفاوت است؟ چون سه مدل شکر توزیع می‌شود: نوع اول: دولتی، که تولید داخل است و توسط دولت نرخ‌گذاری شده و کیلویی۲۸۵۰۰به فروش می‌رسد. نوع دوم: در بخش قبل گزارش گفته شد که ۲۰درصد شکر وارداتی دولتی است که آن‌هم توسط دولت، بر اساس میزان تقاضا و هزینه واردات و تقریبا معادل شکر تولید داخل نرخ‌گذاری می‌شود که همان شکر ۳۵هزارتومانی است. نوع سوم هم شکر آزاد وارداتی است که با دلار آزاد واردشده و در شبکه توزیع می‌شود.
هرساله شکر دولتی در شبکه مصرف که اصناف، کارخانه‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای هستند توزیع می‌شود و کمبود آن توسط شکر آزاد جبران می‌شود. امسال اما از توزیع شکر دولتی میان اصناف و کارخانه‌ها خبری نبوده و تنها توزیع قطره‌چکانی در فروشگاه‌های زنجیره‌ای انجام‌شده است. در حال حاضر صنف قناد، پولک و نبات و کارخانه‌ها به‌سختی و از بازار آزاد شکر را با بهایی گزاف خریداری می‌کنند که اجازه تغییر چندباره قیمت تولیدات خود را هم ندارند.
به گفته استکی، مدیرعامل شرکت قند اصفهان، آمار مستندی درباره میزان مصرف شکر در صنعت شیرینی و شکلات، نوشیدنی‌ها، مصرف خانگی، پولک و نبات و ... وجود ندارد و به همین دلیل نمی‌توان میزان کسری شکر و یا دلیل اصلی کمبود بازار را تحلیل کرد.
آماری هست که صنف پولک و نبات اصفهان سال گذشته در گفت‌وگو با خبرگزاری‌ها منتشر کرده که نشان می‌دهد این صنف در ماه‌های عادی سال حداقل۷۰۰تن شکر مصرف می‌کند. بنابراین کل مصرف آن‌ها در طول سال۸۴۰۰تن برای شهر اصفهان محاسبه می‌شود. آمار جهاد و کشاورزی استان هم نشان می‌دهد که آذر و بهمن سال گذشته ۳۰۰۰تن شکر دولتی در استان توزیع‌شده و بنابراین کل شکر دولتی توزیع‌شده در استان در سال گذشته به ۱۸هزار تن می‌رسد.
داده دیگری هم هست که اتحادیه پولک و نبات اصفهان به خبرگزاری‌ها اطلاع داده که بر مبنای آن ۵۰درصد شکر موردنیاز استان وارداتی است و اصفهان توان تامین شکر خود را ندارد. بر اساس این داده و تولید۶۰هزار تن شکر در استان می‌توان استدلال کرد که شکر موردنیاز یک سال استان اصفهان۱۲۰هزار تن برآورد می‌شود که با توزیع دولتی شکر اصلا همخوانی نداشته و دلیل کمبود شکر در سال جاری مشخص می‌شود.
اپیزود آخر: چرا شکر کم است؟
محاسبات این گزارش و داده‌های جمع‌آوری‌شده نشان داد که بیش از ۴۰درصد نیاز کشور به شکر باید از مسیر واردات تامین شود. از سوی دیگر چرتکه این گزارش تایید می‌کند که سال قبل علی‌رغم وقوع خشک‌سالی اما تولید و واردات شکر فراتر از نیاز بازار بوده است.
ازآنجایی‌که شکر تولیدشده از چغندر پاییزه در بهار سال بعد به ثمر می‌رسد و میزان تولید این چغندر از نوع پاییزه آن کمتر است، بنابراین شکر موردنیاز کشور در نیمه اول سال باید از مسیر واردات تامین شود. به نظر می‌رسد امسال این زنجیره دچار مشکل شده باشد.
طبق گزارش گمرک بیشترین میزان کالاهای اساسی وارداتی به کشور در ۴ ماهه سال جاری به لحاظ ارزش ذرت، روغن‌های خوراکی نیمه جامد، مایع و خام ، انواع دانه‌های روغنی، برنج و گندم بوده که پس از آن‌ها جو، شکر خام، چای خشک، حبوبات، گوشت قرمز سرد سنگین و....به ترتیب بیشترین میزان را به لحاظ ارزش دارا بودند.
می‌توان به این نتیجه رسید که میزان شکر وارداتی در سال جاری در ۴ماهه اول سال زیاد نبوده است. آمارها این موضوع را تایید می‌کند. میزان تولید شکر داخل در زمان یادشده ۱۵۶هزار تن بوده و میزان واردات شکر۱۹۲هزار تن ثبت‌شده که درمجموع حدود۳۴۸هزار تن شکر در کشور تولید و تصفیه‌شده است. درصورتی‌که نیاز یک‌ساله کشور ۲میلیون و ۵۰۰هزار تن در نظر گرفته شود، نیاز۴ماهه ۸۳۳هزار تن برآورد می‌شود که با نرخ تولید۴ ماهه فاصله زیادی دارد.
دلیل کمبود شکر در ماه‌های بهار و تابستان را می‌توان در قطع صادرات شکر هند دانست. این کشور به علت خشک‌سالی صادرات شکر خود را ممنوع کرده و ازآنجایی‌که ایران سال گذشته ۸۰درصد نیاز وارداتی خود را از این کشور تامین کرده، امسال برای خرید شکر دچار تنگنا شده است. همه این اماواگرها فقط یک نکته مهم را گوشزد می‌کند و آن اینکه ایران باید در تولید کالاهای استراتژیک خودکفا شود، حتی اگر اصل مزیت نسبی، واردات این کالاها را توصیه کند. خودکفایی هم میسر نمی‌شود مگر با آزادسازی قیمت‌ها و اعلام نرخ واقعی خرید تضمینی چغندرقند تا کشاورز رغبت به تولید داشته باشد.
