عوارض خروج
علت خروج مدیران از ایران چیست؟
ویزای استارت‌آپی طی سال‌های گذشته در میان فعالان اکوسیستم استارت‌آپی ایران به نامی آشنا تبدیل شده است. در این میان بسیاری از جوانان تازه‌نفس این حوزه مایل‌اند بعد از چند سال فعالیت و کسب تجربه، از طریق اخذ این ویزا که از دور کم‌هزینه و نسبتاً راحت به نظر می‌رسد مهاجرت کنند. کانادا اولین کشوری بود که ویزای استارت‌آپی را راه انداخت. این ویزا با چه هدفی شروع به کار کرد؟ زینب ضیایی، وکیل مهاجرت در این باره می‌گوید: استارت‌آپ ویزای کانادا تقریباً هشت سال پیش به عنوان اولین استارت‌آپ ویزای دنیا تعریف شد. هدف برنامه این بود که افرادی که استارت‌آپ‌ها و ایده‌هایی با پتانسیل بالا دارند از این طریق رشد کنند و پرونده مهاجرتی داشته باشند (ماهنامه پیوست).
محدودیت‌های اینترنت نه‌تنها بازدهی و کارایی فعالان اکوسیستم استارت‌آپی را کاهش داده، بلکه موجب ناامیدی آنها شده است. ناامیدی به دلیل نبود چشم‌اندازی روشن از آینده اینترنت و فناوری کشور مدیران استارت‌آپ‌ها را برآن داشته که کسب‌وکارهای خود را تعطیل کنند. بسیاری قصد مهاجرت و بسیاری دیگر قصد تعطیلی استارت‌آپ خود را دارند. مدیران بسیاری از استارت‌آپ‌ها قرارداد جدید منعقد نمی‌کنند و قصد دارند از فروردین سال آینده فعالیت خود را متوقف کنند. به گفته بسیاری از مدیران استارت‌آپ‌ها باید فاتحه اقتصاد دیجیتال کشور را خواند. آنها می‌گویند وزارت ارتباطات و دولت فعلی زبان فعالان فناوری را نمی‌فهمند.
علت تعطیلی استارت‌آپ‌ها چیست؟
کارشناسان بر این باورند که مجموع عوامل مختلف موجب تعطیلی و مهاجرت فعالان کسب‌وکارهای مجازی شده است. محمود محمدی، مشاور کسب‌وکارهای اینترنتی به اقتصاد ۲۴ گفت: لغو تحریم‌های فناوری از سوی آمریکا نیز تغییری در شرایط کسب‌وکارهای اینترنتی ایجاد نکرده است. اگرچه محدودسازی مشکلات بسیاری ایجاد کرده، اما مشکل اصلی فعالان اکوسیستم استارت‌آپی کشور، ناامیدی است. مجموعه عواملی دست به دست هم داده‌اند و فضایی ناامیدکننده ایجاد کرده‌اند.
وی افزود: در نهایت به دلیل محدودیت‌ها و کندی اینترنت و نبود چشم‌اندازی روشن، بسیاری از فعالان و نیروی انسانی استارت‌آپ‌ها تصمیم به مهاجرت گرفته‌اند. در کارخانه نوآوری شاهد این حقیقت هستیم که نه فعالان استارت‌آپی شور و شوقی دارند و نه سرمایه‌گذاران علاقه‌ای به مشارکت. تیم‌های کمتری جذب مرکز نوآوری می‌شوند و سرمایه‌گذاری‌های جسورانه نیز کمتر شده است.
۳۰ درصد فعالیت‌های استارت‌آپی کند شده است
مدیران استارت‌آپ‌ها از کاهش ۳۰درصدی درآمد و کندی ۳۰درصدی فعالیت‌هایشان می‌گویند. عادل طالبی، استراتژیست کسب‌وکارهای اینترنتی در این باره به اقتصاد ۲۴ گفت: بعد از محدود کردن اینترنت، ۳۰ درصد از فعالیت‌های ما کندتر شده و خروجی و نتیجه فعالیت‌هایمان نیز نسبت به روزهای عادی بسیار کمتر شده است. زمانی که در یک کار خدماتی، ۳۰ درصد فعالیت‌ها کندتر شود، ۳۰ درصد از درآمد نیز از دست می‌رود. در نتیجه به جای سودآوری هزینه و درآمد سربه‌سر می‌شود. رضا الفت‌نسب در این‌باره گفت: محدودیت‌های اینترنتی بین ۲۰ تا ۳۰ درصد بر روی فعالیت‌های اکوسیستم استارت‌آپی تاثیر گذاشته است.
البته مشکل فقط کندی اینترنت نیست، محدودیت‌هایی که در چند ماه اخیر به وجود آمده است، موج ناامیدی را در اکوسیستم کسب‌وکارهای آنلاین ایجاد کرده و کسب‌وکارها تصمیم گرفته‌اند کار خود را تعطیل کنند. به ویژه استارت‌آپ‌های متوسط رو به پایین، به‌خصوص در شهرستان‌ها تصمیم قطعی مبنی بر تعطیلی استارت‌آپ خود دارند. بسیاری از کسب‌وکارها سال گذشته اعلام کردند فعالیتشان را تا نوروز ادامه می‌دهند و از سال بعد، دفتر خود را تعطیل می‌کنند.
بعضی از کارشناسان مشکل اصلی را نبود چشم‌انداز روشن بیان کردند؛ مدیران استارت‌آپ‌ها امیدی ندارند که وضعیت تا چند ماه آینده یا حتی سال آینده بهتر شود. هیچ چشم‌اندازی هم وجود ندارد. «افرادی در مقابل ما وجود دارند که ادبیات ما را نمی‌فهمند. متوجه منظور ما نمی‌شوند و تا اعتراض می‌کنیم می‌گویند فقط واتس‌آپ و اینستاگرام را بسته‌ایم و نرم‌افزارهای داخلی محدودیتی ندارند. در واقع حرف و سخن یکدیگر را متوجه نمی‌شویم. هیچ مترجمی نیز در این زمینه وجود ندارد.» این جملات نقد یکی از فعالان و کارشناس‌های حوزه استارت‌آپی است.
عضو هیات‌مدیره اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی معتقد است: باید آماده شویم تا فاتحه اقتصاد دیجیتال ایران را بخوانیم. به اعتقاد وی موج ناامیدی از وضعیت اقتصادی بسیار بدتر است. فعالان استارت‌آپی درآمد دارند، اما نمی‌دانند در آینده چه اتفاقی قرار است رخ دهد. مردم نیز به دلیل اجبار برای اتصال به فیلترشکن‌ها خرید اینترنتی کمتری انجام می‌دهند، چراکه برای خرید اینترنتی در داخل کشور باید فیلترشکن را قطع کنند (ابتکار).
پلمب و تعلیق فعالیت کسب‌وکارهای دیجیتال در یک سال اخیر حسابی خبرساز شده و نگرانی‌های جدی را پیرامون ادامه این فشارها و موانع تازه پیش‌رو به دنبال داشت. این جریان که با پلمب دفاتر دیجی‌کالا آغاز شد، به تعلیق فعالیت شرکت ازکی و خانومی هم رسید و کسب‌وکار طاقچه را هم بی‌نصیب نگذاشت؛ تا جایی که رئیس سازمان نصر تهران در واکنش به این موضوع با انتشار توئیتی، این اتفاق را خلاف جهت توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور عنوان کرد. دیگر مدیران و فعالان اکوسیستم استارت‌آپی کشور هم با انتقاد از برخوردها، نسبت به این اتفاقات واکنش نشان دادند و درباره بقای اکوسیستم استارت‌آپی کشور ابراز نگرانی کردند.
با این همه پلمب و تعلیق کسب‌وکارها در حالی رخ میدهد که در این مدت دولت بارها بر برنامه‌های خود برای توسعه اقتصاد دیجیتال و افزایش سهم آن از اقتصاد کشور تاکید کرده است. این در حالی است که در هفته گذشته وزارت ارتباطات طبق ماده ۲۴ لایحه حجاب که کمیسیون قضایی مجلس تهیه کرده، مکلف شده است از کسب‌وکارها و پلت‌فرم‌های مروج حجاب حمایت کند (دنیای اقتصاد).
انجمن فین‌تک به این موضوع واکنش نشان داد و با انتشار بیانیه‌ای اظهار کرد: «اخباری از اکوسیستم استارت‌آپی کشور منتشر می‌شود که بار دیگر بازیگران نوآور اقتصاد دیجیتال را هدف قرار داده است. این در حالی است که براساس آخرین آمارها، اقتصاد دیجیتال سهم بیش از ۱۵ درصد از تولید ناخالص جهان را به خود اختصاص داده است. آنچه امروز با عنوان «تعلیق» در رسانه‌ها دست‌به‌دست می‌شود، ضربه‌ای سخت بر پیکره‌ای است که بی‌وقفه تلاش می‌کنند تا نوآوری و رونق را به اقتصاد دیجیتال کشور تزریق کنند. در شرایطی که به‌نظر می‌رسد پس از ماه‌ها چالش‌های اقتصادی و اجتماعی، جامعه در مسیر ثبات نسبی گام برمی‌دارد و هم‌افزایی نقش‌آفرینان زیست‌بوم اقتصاد نوآوری با دیگر بازیگران اقتصاد کشور می‌تواند آثار مثبتی را ایجاد کند، تصمیماتی از این دست؛ مانعی بزرگ و بحران‌زا بر سر راه توسعه بخش خصوصی است. از سوی دیگر این اقدامات، نتیجه‌ای جز ناامید کردن پیکره دانش‌بنیان شرکت‌ها ندارد.»
نگاهی به زندگی فعالان اکوسیستم استارت‌آپی ایران نشان میدهد روند مهاجرت کارآفرینان نو هنوز در جریان است، و چه‌بسا برای ایرانیان، این روند شدیدتر از گذشته ادامه دارد. حتی فرزندان خانواده‌های مهاجر ایرانی به جای بازگشت به وطن، کار و راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا در آن سوی آب را ترجیح می‌دهند. از خانواده خسروشاهی، موسس کارخانه‌های مینو، تولید دارو و شرکت سرمایه‌گذاری البرز، امروز دارا خسروشاهی مدیر نخستین استارت‌آپ در جهان به نام اوبر است. همچنین امیر خسروشاهی، از دیگر فرزندان خانواده خسروشاهی دوره‌ای مدیر شرکت اینتل بود و به‌عنوان موسس استارت‌آپ «نروانا» فعال در هوش مصنوعی هم کار می‌کند.
رکسانا وزرا که از خانواده‌ای ایرانی در آمریکا به دنیا آمده، به‌عنوان مسوول اجرای پروژه «هزار استارت‌آپ» در سال 1397 کارش را آغاز کرد. علی خادم‌حسینی، رئیس هیات‌مدیره موسسه پژوهشی تراساکی دانشگاه کالیفرنیا و پژوهشگر در آمازون، در سال 1355 در تهران به دنیا آمد اما مهاجرت به کانادا زندگی‌اش را تغییر داد. محسن ملایری که از بنیانگذاران آواتک در ایران بود، این روزها به‌عنوان هم‌بنیانگذار استارت‌آپ ترایب در کانادا کار می‌کند. سهیل علوی که در ایران ریحون، نخستین سایت برای تهیه آنلاین غذا را راه انداخت، از دیگر بنیانگذاران استارت‌آپ ترایب در کاناداست.
همچنین، موسسان شرکت الوپیک، که به ایران بازگشته بودند، در یک سال گذشته ایران را ترک و برای زندگی و کار به کانادا رفته‌اند. این اسامی تنها تعدادی معدود از سیل مهاجران فنی از اکوسیستم استارت‌آپی ایران به خارج را نشان میدهد. صاحبان کسب‌وکارهای نوپای کوچک و متوسط می‌گویند این روزها یافتن نیرویی کاربلد تا چه اندازه برای آنها دشوار شده است. فرزین فردیس، رئیس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران می‌گوید، تنها در سال گذشته بیش از هزار بلیت یک‌طرفه، تنها برای کارکنان شرکت‌های فین‌تک در ایران به کشورهای دیگر گرفته شده است.
اسامی زیر تنها بخشی از مدیران یا فعالان بخش استارت‌آپ‌های ایرانی بودند که یا به دلایل شخصی و خانوادگی یا برای شرایط کاری از ایران خارج شدند.
هدی نایبی، مدیرعامل سابق الوپیک، حمید میهنی از مدیران تپسی، نیما نورمحمدی و روشنک علی‌طلب هم‌بنیانگذاران پونیشا، حسین اخلاق‌پور و محسن حاتمی هم‌بنیانگذاران استادکار، امین امیرشریفی مدیرعامل پیشین کافه‌بازار، رضا کلانتری‌نژاد مدیرعامل شرکت هم‌آوا، امین جلال‌پور و هادی علاقبند از هم‌بنیانگذاران آدرس، ایمان داوودیان مدیرعامل سابق فضای کار اشتراکی زاویه، محی‌الدین سنسیل بنیانگذار دونیت، اسما کروبی مدیرعامل شرکت تیارا، ناصر غانم‌زاده منتور و مدیرعامل استارت‌آپ نیو، نازنین دانشور مدیرعامل تخفیفان.
تحریم بابت سانسور اینترنت
در دنیایی که اینترنت حرف اول را می‌زند، مدیران برای پیشبرد کارهایشان به ارتباطات گسترده جهانی نیاز دارند و استارت‌آپ‌ها بر پایه وب پیش می‌روند؛ از یک‌سو قطع اینترنت در داخل و از سوی دیگر تحریم‌های بین‌المللی عامل مهمی برای شکست استارت‌آپ‌ها یا فرار مدیران از سرزمین مسدود‌شده‌ها به سرزمین‌های آزادتر می‌شود. به‌طور مثال اختلال و محدودیت اینترنت در یک سال گذشته تبعات ویژه‌ای هم برای برخی شرکت‌ها و مقامات دولتی حاکمیت فعال در حوزه ICT کشور داشته است. برای نمونه سال گذشته وزیر ارتباطات و دبیر شورای عالی فضای مجازی از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شدند و شرکت‌هایی مانند ابر آروان هم به اتهام آنچه دست داشتن در سانسور اینترنت ایران عنوان شد، مورد تحریم آمریکا و اتحادیه اروپا قرار گرفتند. هرچند که ابر آروان با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که یک شرکت فناوری در حوزه ابری نمی‌تواند دخالتی در فیلترینگ و محدودیت اینترنت داشته باشد. در تازه‌ترین اقدام نیز مقارن با سالگرد اختلال و محدودیت گسترده اینترنت، روز جمعه (بیست و چهارم شهریور) اتحادیه اروپا مرکز ملی فضای مجازی را در فهرست تحریم خود قرار داده است و دولت بریتانیا هم اعلام کرده شرکت ابر آروان از سمت این دولت تحریم شده است. همچنین وزارت خزانه‌داری آمریکا نام علیرضا عابدی‌نژاد، مدیرعامل شرکت دوران، سهیلا کسائی، نایب رئیس هیات مدیره این شرکت و عامر نجفیان، مدیرعامل شرکت هوش مصنوعی عامراندیش و رئیس هیات‌مدیره شرکت دوران را در فهرست تحریم خود قرار داده است.
با این همه طبق گزارش سرف شارک، ایران در حال حاضر رتبه دوم را در آسیا از نظر تعداد اختلال در اختیار دارد و تعداد محدودیت‌های اینترنت ایران در نیمه اول سال جاری میلادی بیشتر از کشورهای دیگر جهان بوده است. قطع و اختلال اینترنت در ایران در حالی به هر بهانه رخ میدهد که در کشور مرجع رسمی و قانونی برای دستور به قطعی یا ایجاد محدودیت در اینترنت وجود ندارد و در هر شرایطی یکی از ارکان دولتی دکمه اعمال محدودیت در این زمینه را می‌فشارد.
