اقتصاد های بانک محور و بازار سرمایه محور

حسین خزلی / مدیرعامل کارگزاری بانک آینده اصولاً پنج روش سرمایه‌گذاری دولتی، خصوصی، بانکی، خارجی و بازارسرمایه در تمامی اقتصادها وجود دارد. در کشور ما سال‌ها است که دولت اجازه و منابع لازم جهت سرمایه‌گذاری را ندارد و از سوی دیگر اغلب بنگاه‌های بزرگی که توسط سرمایه‌گذاری دولتی در ۱۰۰ سال گذشته تاسیس شده بودند، در دهه ۸۰ از طریق بورس به عموم مردم، صندوق‌های بازنشستگی و شرکت‌های سرمایه‌گذاری واگذار شدند.

بخش خصوصی در ایران، همچنان کوچک و ضعیف باقی مانده و سرمایه‌های مردمی قدرت تشکیل بنگاه‌های اقتصادی با بازدهی 10 درصد به مدت زمان 8 سال را ندارند. بانک‌ها نیز توان ارائه تسهیلات برای پروژه‌ها و نیازهای مالی بنگاه‌ها را نداشته و عمدتاً در حال تعمیم و تمدید وام‌های گذشته هستند و متاسفانه بیش از دو دهه است که اقتصاد ایران از سرمایه‌گذاری خارجی کم‌بهره یا بی‌بهره بوده است. بنابراین تنها راه تنفس اقتصاد ایران، تامین مالی مبتنی بر بازار سرمایه است. اقتصاد ایران بیش از 100 سال است که با مفهوم بانک آشنا بوده و این نهاد مهمترین تامین‌کننده منابع مالی در تمام پروژه‌های بزرگ، متوسط و خرد به حساب می‌آید. مردم نیز بیش از 3 دهه است که از تمامی ابزارهای پولی، خدمات بانکی، انواع تسهیلات و وام‌های بانکی استفاده می‌کنند.

از طرف دیگر، حدود 14 سال گذشته قانون «توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید» اجازه داد که انواع روش‌های تامین مالی مبتنی بر دارایی و مبتنی بر بدهی در بازار سرمایه ایجاد شوند. با این وجود، در حال حاضر بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، تنها حدود 13 درصد نیاز تامین مالی سالانه، توسط بازار سرمایه و 87 درصد از منابع مالی توسط بانک‌ها تامین می‌شود.  تامین مالی در بازار سرمایه عمدتاً به دو روش تامین مالی مبتنی بر دارایی و تامین مالی مبتنی بر بدهی اتفاق می‌افتد. پذیرش و عرضه اولیه شرکت‌ها دربورس‌ها، انواع روش‌های افزایش سرمایه از محل آورده، صرفه سهام و سرعت‌بخشیدن روند آن‌ها و انتشار اوراق تبعی (مبتنی بر دارایی پایه) از جمله روش‌های تامین مالی مبتی بر دارایی است. در نقطه مقابل، روش‌های تامین مالی مبتنی بر بدهی قرار دارند که با اجرای قانون «توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید» اجازه صدور انواع اوراق بهادار اسلامی، تاسیس انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری، شرکت سهامی عام‌پروژه، سکوهای تامین مالی جمعی (Crowdfunding) و غیره در بازار سرمایه به عموم ناشرین و شرکت‌ها داده شد.  در بسیاری از کشورهای پیشرفته، بانک‌ها عمدتاً افراد و خانواده‌ها را با ارائه انواع تسهیلات و کارت‌های اعتباری تامین مالی می‌کنند و به‌دلیل ریسک بالای شرکت‌ها و پروژه‌های بزرگ، کمتر وارد تامین منابع مالی آن‌ها می‌شوند.

به همین خاطر اغلب این شرکت‌ها و پروژه‌ها بیش از چند صد میلیارد دلار پول مورد نیاز خود را از طریق انتشار اوراق یا پذیره‌نویسی در بازار سرمایه تامین می‌کنند، البته در اقتصادهای بزرگ همچون آلمان یا ژاپن که دارای بزرگ‌ترین بورس‌های دنیا نیز هستند. اقتصادی مانند ایران همچنان بانک محور است و با توجه به این موضوع، اقتصاددانان توصیه یا قضاوتی از جهت برتری بانک محور بودن یا بازار سرمایه محور بودن اقتصادها ندارند.