ایران و ضرورت حضور تجاری در قاره سیاه
در جریان سفر سال گذشته رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به آفریقا مقرر شد حجم مبادلات تجاری ایران با قاره آفریقا از دو میلیارد دلار در سال به 10 میلیارد دلار افزایش یابد. کارشناسان اقتصادی اعتقاد دارند که ایران می‌تواند در 10 سال آینده به شریک دوم تجاری با آفریقا بعد از چین تبدیل شود، زیرا اکنون چین یک‌سوم بازار کالاهای صادراتی خود را در آفریقا در اختیار دارد.
عمده موانع ارتقای سطح تبادل تجاری ایران و 54 کشور آفریقایی دخالت کشورهای غربی و آمریکاست، زیرا به دلیل نفوذ فرهنگی کشورهای اروپایی در قاره آفریقا این کشورها قادر به تعریف یک سازوکار اقتصاد کلان بین‌قاره‌ای به‌ویژه در میان کشورهای اسلامی نیستند.
کشورهای تازه‌استقلال‌یافته قاره سیاه در حال گذار از یک مرحله پرتنش دوران استعمار و ورود به یک مرحله خوداتکایی در مقوله اقتصادی و کاهش تکیه بر اقتصاد غربی هستند. این کشورها به دلیل تجربه اندک در حوزه اقتصاد کلان ملی تاکنون نتوانسته‌اند ظرفیت‌های بالقوه خود را در تعامل با جهان خارج پیدا کنند. فرانسه، انگلیس، ایتالیا، پرتغال، هلند و آلمان سهم بسیار زیادی در تجارت با کشورهای آفریقایی دارند و در مسیر تنوع کالاهای بازارهای این قاره کارشکنی می‌کنند. انحصار غرب بر بازارهای قاره آفریقا موجب شده کشورهای این قاره کمتر درصدد تنوع‌بخشی بر اقتصاد بسته خود بربیایند.
فعال‌سازی مراکز وابستگی اقتصادی ایران در کشورهای تاثیرگذار قاره آفریقا در جریان سفر سال گذشته رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به قاره آفریقا نخستین گام برای ورود به بازارهای این قاره تلقی می‌شود. از سوی دیگر کشورهای اسلامی و عربی مانند الجزایر، مصر، سودان، موریتانی، تونس، مغرب و لیبی به دلیل شرایط اجتماعی و فرهنگی می‌توانند ارتباط ایران با دورترین نقطه قاره آفریقا را برقرار کنند. اگرچه تا قبل از حوادث سال 2011 میلادی که موجب سرنگونی برخی رژیم‌های عربی در شمال آفریقا شد، جمهوری اسلامی حضور پررنگ‌تری در بازار این کشورها داشت، اما طی 12 سال گذشته این حضور کمرنگ‌تر شد. علت این امر این است که کشورهایی مانند مصر، تونس، سودان و لیبی وارد مرحله پرتنشی شدند که به کاهش مناسبات تجاری ایران با این کشورها منجر شد.
مصر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای عرب شمال آفریقا در طول نزدیک به یک قرن گذشته مناسبات تجاری رو به رشدی با ایران داشت، زیرا وجود چندین کارخانه نساجی که با سرمایه ایران احداث شده‌اند به حضور فعال ایران در این کشور عربی کمک کرد. اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و موضع‌گیری جانبدارانه دولت‌های مصر از رژیم بعث عراق در جنگ تحمیلی به تدریج مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران و مصر کاهش یافت. اما به دلیل جریان‌سازی‌های گسترده رسانه‌های آمریکایی اغلب این کشورها به دلیل نوعی نگرانی موهوم روانی، سیاسی و اعتقادی از حضور ایران در بازارهای خود وحشت دارند.
اما کشورهای دیگر قاره آفریقا تمایل زیادی برای حضور ایران در بازارهای این کشورها دارند و تنها ایران باید در این مورد برای صادرات کالاهای ایرانی با کیفیت بالا، برنامه‌ریزی کند. از سوی دیگر جمهوری اسلامی با توجه به دستیابی به بالاترین دستاوردهای نانوتکنولوژی، تولید دارو، و صنایع استخراج نفت و گاز و علوم پزشکی و نیاز بازار کشورهای آفریقایی به این فناوری‌ها، می‌تواند به این مقوله ورود پیدا کند.
یکی از مشکلات فراروی توسعه مناسبات تجاری میان ایران و کشورهای قاره آفریقا نبود زیرساختارهای مالی و بانکی است، زیرا اعمال تحریم‌های بانکی غرب علیه ایران تبادل ارز بین ایران و کشورهای آفریقایی را با مشکل مواجه کرده است. با این حال در جریان سفر سال گذشته رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به کشورهای کنیا، اوگاندا و زیمبابوه خانه فناوری‌های نوین ایران در قاره آفریقا افتتاح شد و این مقدمه‌ای برای حضور قدرتمندانه ایران در قاره آفریقا به‌شمار می‌رود.
با اینکه ترکیه برای تسلط بر حوزه‌های کشاورزی فراسرزمینی برنامه 20ساله‌ای را در آفریقا تعریف کرده اما پذیرش کالاهای کشاورزی ایران در این قاره بالاتر از کالاهای کشاورزی ترکیه است. اوگاندا در جریان سفر رئیس‌جمهوری اسلامی به این کشور 4500 هکتار زمین کشاورزی را برای کشت مکانیزه در اختیار ایران قرار داد که می‌تواند بستر مناسبی برای تولید محصولات کشاورزی ایران در این قاره پهناور باشد. در جریان این سفر سران سه کشور آفریقایی کنیا، اوگاندا و زیمبابوه در نشست جداگانه‌ای با رئیس‌جمهوری اسلامی تمایل خود را برای سرمایه‌گذاری ایران در حوزه‌های کشتی‌سازی، هتل‌سازی، سدسازی و حفاری دریایی برای استخراج نفت و گاز ابراز داشتند.
ایران نیز با استقبال از پیشنهاد این کشورها برای استفاده از فناوری‌های سدسازی ایران و استخراج نفت و گاز، مقدمات سپردن این پروژه‌ها را به بخش خصوصی فراهم کرد. بخش خصوصی ایران نیز قرار است سازوکارهای مربوط به انتقال دانش سدسازی و احداث چند سد برق‌آبی در اوگاندا و کنیا و زیمبابوه را در یک فرآیند زمانی کوتاه تعریف کند. به همین دلیل قرار است نخستین نشست مشترک سران سه کشور آفریقایی برای بررسی سازوکارهای تشکیل صندوق سرمایه‌گذاری بخش خصوصی ایران در غرب آفریقا در تهران تشکیل شود.
از دیگر مشکلات فراروی گسترش مناسبات تجاری کلان بین ایران و کشورهای غرب آفریقا رقابت‌های آشکار و پنهان چین و ترکیه با ایران برای تسلط بر بازارهای کشورهای آفریقایی است. ترکیه و چین مدعی هستند که قادرند تا سقف 300 میلیارد دلار در توسعه اقتصاد کشورهای غرب آفریقا سرمایه‌گذاری کنند که طبیعتاً این امر می‌تواند مسیر سرمایه‌گذاری ایران در آفریقا را تحت تاثیر قرار دهد. اما جمهوری اسلامی به دلیل اهمیتی که برای برقراری رابطه با کشورهای آفریقایی در سیاست خارجی خود قائل است توانسته رابطه پایداری با کشور آفریقای جنوبی برقرار کند.
این کشور که با داشتن 64 میلیون نفر جمعیت سومین کشور بزرگ قاره آفریقا تلقی می‌شود، ظرفیت بالایی برای همکاری تنگاتنگ اقتصادی و سیاسی با ایران دارد. رابطه ایران با آفریقای جنوبی پس از تغییر رژیم سابق آپارتاید به یک رابطه راهبردی مبتنی بر منافع دوجانبه و دور از تاثیرپذیری از قدرت‌های خارجی تبدیل شد. علت این امر این است که ایران در سال 1994 پس از سرنگونی دولت آپارتاید و شکل‌گیری یک دولت مردمی نخستین کشوری بود که دولت جدید آفریقای جنوبی به ریاست نلسون ماندلا را به رسمیت شناخت. از آن زمان مناسبات ایران و آفریقای جنوبی در دو حوزه تبادل تجاری و همکاری‌های سیاسی گسترش یافت و این کشور به دروازه مهم ایران برای حضور در قاره سیاه تبدیل شد. از این‌رو ایران در 10 سال آینده قطعاً به یک شریک بزرگ تجاری با کشورهای قاره سیاه تبدیل خواهد شد، مشروط بر اینکه سازوکار‌ها و زیرساختارهای لازم برای تعریف یک همکاری پایدار اقتصادی بین ایران و کشورهای آفریقایی فراهم شود.
