پارادایم شیفت در صنعت پتروشیمی
ایران با ظرفیت تولید ۶۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی در سال، سهم بزرگی از بازار داخلی را در اختیار دارد. با این حال، تمرکز عمده روی تولید محصولات پایه مانند متانول (۱۴میلیون تن)، آمونیاک (۷.۵ میلیون تن) و اوره (۷.۵میلیون تن) بوده که به‌‌‌طور عمده ارزش‌‌‌افزوده کمی دارند صورت گرفته است. مصرف داخلی محصولات پتروشیمی در ایران نسبت به ظرفیت ایجاد شده محدود است.
به‌‌‌عنوان مثال، ظرفیت تولید پلی‌‌‌اتیلن ایران تنها ۱.۵میلیون تن در سال است در حالی که تقاضای داخلی این محصول به بیش از ۲ میلیون تن می‌‌‌رسد. ایران با ظرفیت نصب‌‌‌شده بیش از ۱۰۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی، با مشکل کمبود خوراک گازی مواجه است که موجب ایجاد ۲۰میلیون تن ظرفیت خالی می‌شود. نگاهی به وضعیت بازیگران منطقه‌‌‌ای و جهانی نشان می‌دهد ما لازم است تغییر مسیر دهیم.
برای نمونه سابک به عنوان نماد صنعت پتروشیمی عربستان در حال حاضر ظرفیت تولید ۱۴۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی در سال را داراست و به‌‌‌ویژه در تولید پلی‌‌‌اتیلن و پلی‌‌‌پروپیلن پیشتاز است. سابک بیش از ۳میلیارد دلار در تحقیق و توسعه (R&D) سرمایه‌‌‌گذاری کرده است. این شرکت در حال توسعه محصولات زیست‌‌‌محیطی و کربن‌‌‌زدایی است.
قطر، همسایه جنوبی ایران با استفاده از منابع غنی گاز طبیعی، تولیدی بیش از ۸۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی در سال دارد. این کشور در تولید متانول و گاز طبیعی مایع (GTL) پیشرو است. قطر به‌‌‌ویژه در بازارهای آسیای شرقی و هند موفق عمل کرده و در حال توسعه ظرفیت‌‌‌های خود برای تولید پلی‌‌‌اتیلن و پلی‌‌‌پروپیلن است. در کره‌جنوبی، تولید این کشور معادل ۱۰۰میلیون تن است و از طریق ایجاد شرکت‌هایی مانند LG Chem و SK Innovation در زمینه محصولات پلیمرهای مهندسی و مواد شیمیایی خاص پیشتاز بازار است. کره‌جنوبی بیش از ۴درصد از درآمد سالانه خود را به تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهد.
چین هم به‌‌‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده پتروشیمی در جهان، بیش از ۱۵۰ میلیون تن تولید سالانه دارد و در حال حاضر بزرگ‌ترین واردکننده محصولات پتروشیمی ایران است. این کشور بیش از ۵درصد از تولیدات خود را به محصولات زیست‌‌‌پایه و پلیمرهای کربن‌‌‌زدایی اختصاص داده است.
با لحاظ رفتار همه این بازیگران و چشم‌‌‌انداز آینده تجارت جهانی، نیاز است ایران با تغییر نگرش، تولید محصولات با ارزش‌‌‌افزوده بالا را در دستور کار قرار دهد اما برای این مهم بازیگران اصلی کشور در مسیر توسعه صنعت پتروشیمی باید نقش‌‌‌آفرینی کنند. برای نمونه هلدینگ خلیج فارس با ظرفیت تولید ۵.۵میلیون تن پلی‌‌‌اتیلن و یک میلیون تن پلی‌‌‌پروپیلن، در تولید این محصولات نسبت به رقبای منطقه‌‌‌ای فاصله دارد. سابک، به‌‌‌عنوان رقیب عمده، ظرفیت تولید پلی‌‌‌اتیلن خود را به ۱۶میلیون تن رسانده است. ایران باید بر تولید پلیمرهای مهندسی، پلی‌‌‌اتیلن‌‌‌های با دانسیته بالا و پلی‌‌‌پروپیلن‌‌‌های تخصصی تمرکز کند که می‌تواند ظرفیت صادراتی خود را به بیش از ۱۰ میلیون تن افزایش دهد. گسترش بازارهای صادراتی باید مهم‌ترین انگیزه توسعه در صنعت پتروشیمی ایران باشد.
سازندگان داخلی باید بر بازارهای آفریقا، هند و پاکستان که به سرعت در حال رشد هستند، تمرکز کنند. این بازارها در سال‌های آینده می‌توانند به بیش از ۵ میلیون تن تقاضا برای محصولات پتروشیمی برسند. ورود به بازارهای آمریکا و اروپا نیازمند تولید محصولات با ارزش‌‌‌افزوده بالاست. شرکت‌های برتر داخلی باید با سرمایه‌‌‌گذاری در پلی‌‌‌اتیلن‌‌‌های تخصصی و پلی‌‌‌پروپیلن‌‌‌های مهندسی، سهم بیشتری از این بازارها به دست آورند.
بهبود زیرساخت‌‌‌های صادراتی : هلدینگ خلیج فارس باید بهبود در زیرساخت‌‌‌های حمل‌‌‌ونقل و گمرکی را مدنظر قرار دهد. ایجاد پایانه‌‌‌های صادراتی و افزایش ظرفیت بندرعباس و چابهار می‌تواند نقش مهمی در تسهیل صادرات ایفا کند. همکاری با کشورهای همسایه مانند ترکیه و پاکستان برای ایجاد راه‌‌‌های تجاری و پروژه‌‌‌های لجستیکی مشترک می‌تواند به کاهش هزینه‌‌‌های صادراتی و افزایش سرعت انتقال محصولات کمک کند. در حال حاضر، متانول و آمونیاک بخش عمده‌‌‌ای از صادرات پتروشیمی ایران را تشکیل می‌دهند. قیمت‌های صادراتی این محصولات به‌‌‌طور متوسط در حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ دلار به ازای هر تن است.
با افزایش تولید محصولات با ارزش‌‌‌افزوده بالا مانند پلی‌‌‌اتیلن، پلی‌‌‌پروپیلن و پلیمرهای مهندسی، درآمدهای ارزی می‌تواند به طرز چشمگیری افزایش یابد. به‌‌‌طور متوسط قیمت صادراتی این محصولات در بازار جهانی بین ۱,۵۰۰ تا ۲,۰۰۰ دلار به ازای هر تن است.
افزایش صادرات محصولات با ارزش‌‌‌افزوده بالا: با فرض اینکه هلدینگ خلیج فارس بتواند تولید ۱۰ میلیون تن محصولات با ارزش‌‌‌افزوده بالا را در سال افزایش دهد، این بخش می‌تواند درآمد ارزی معادل ۱۵ میلیارد دلار در سال به کشور وارد کند.
با این استراتژی، سهم ایران از بازارهای جهانی پلی‌‌‌اتیلن و پلی‌‌‌پروپیلن می‌تواند به‌‌‌طور قابل‌توجهی افزایش یابد و ایران به یکی از ۲۰ صادرکننده بزرگ این محصولات در جهان تبدیل شود. با گسترش بازارهای صادراتی به آفریقا، هند و پاکستان و در نظر گرفتن رشد تقاضای این بازارها، درآمدهای ارزی پیش‌بینی‌‌‌شده می‌تواند در حدود ۵ میلیارددلار به‌‌‌طور سالانه باشد.
نتیجه‌‌‌گیری
با توجه به رقابت شدید در بازار جهانی و منطقه‌‌‌ای، هلدینگ خلیج فارس باید به‌‌‌طور جدی بر توسعه محصولات با ارزش‌‌‌افزوده بالا و نوآوری در تولید تمرکز کند. در کنار این، گسترش روابط تجاری با کشورهای آفریقایی و آسیای جنوبی، به‌‌‌ویژه هند و پاکستان می‌تواند به افزایش سهم صادراتی و افزایش درآمد ارزی کشور کمک کند. با توسعه این استراتژی‌‌‌ها، درآمدهای ارزی هلدینگ خلیج‌فارس می‌تواند به بیش از ۲۰میلیارد دلار در سال برسد و سهم کشور از بازارهای جهانی به‌‌‌طور قابل‌توجهی افزایش یابد. با این راهبردها، هلدینگ خلیج فارس می‌تواند با شتاب بیشتری در جهت تبدیل شدن به یکی از ۱۰ تولیدکننده برتر جهان حرکت کرده و سهم قابل‌توجهی از بازارهای جهانی را به‌دست آورد.
* کارشناس صنعت پتروشیمی
