سفره مسافرت خانوارها چقدر کوچک شده است؟ احیای بازار گردشگری با «آخرهفته ۲ روزه»
تقویم تودیع فقر سفر
مرکز پژوهشهای مجلس برای «رشد اقتصادی از مسیر رونق سفر و تفریح» و «بهبود نشاط اجتماعی» خواستار «افزایش و توزیع تعطیلات در تقویم رسمی کشور» شد
به علاوه نگاهی به تعداد سفرهای اعضای خانوار بر حسب سفر با اقامت شبانه یا بدون اقامت شبانه نیز بیانگر آن است که در سال 1400، حدود 42درصد سفرها با اقامت شبانه و 58درصد بدون اقامت شبانه بوده است. گزارش مرکز پژوهشهای مجلس فراتر از سال 1400، نگاهی به یک دهه گردشگری ایران یعنی از 1390 تا 1400 دارد. نگارندگان این گزارش تاکید دارند گرچه بین سال‌های 1390 تا 1400 کمیت (به جز ایام محدودیت‌های شیوع کرونا) گردشگری داخلی در ایران افزایش داشته اما این افزایش کمیت را نمی‌توان نشانه موفقیت یا بهبود شرایط دانست. زیرا از سال 1385 تا 1399 هزینههای غیرخوراکی خانوار ایرانی شهری روند صعودی را طی کرده که این شتاب درباره هزینههای فراغتی (تفریح و سرگرمی، هتل، مسافرخانه، مسافرت‌‌‌های دسته‌جمعی) کمتر بوده است. به این ترتیب هزینههای فراغتی نسبت به هزینههای غیرخوراکی سالانه خانوار با کاهش روبه رو بوده و سبد فراغتی خانوار با تغییر معناداری روبه رو شده است. با پایان کرونا نیز گرچه در یک دوره محدود شاهد افزایش سفرها بودیم اما آمارها نشان میدهد که در بازه 25 فروردین سال 1401 تا 15 فروردین 1402 رشدی نسبت به گذشته اتفاق نیفتاده است.
ارتباط معنادار کاهش سفر و کاهش نشاط اجتماعی
بر اساس گزارش «بررسی وضعیت گردشگری داخلی» کاهش هزینه سفر و تفریح و حذف آن از سبد هزینه‌ای خانوارها می‌تواند تبعات اقتصادی برای مراکز جاذبه گردشگری و تبعات اجتماعی و روانی برای خانوارها و جامعه داشته باشد؛ چرا که خانوارها به میزانی که هزینههای سفر خود را کاهش می‌دهند، سهم قابل‌توجهی از نشاط را نیز از دست خواهند داد.
البته خانوارهایی هم که سفر می‌‌‌کنند در مسافرت‌‌‌شان با مشکلاتی مواجهند که یکی از آنها به مقاصد پرمخاطب گردشگری برمی‌گردد. همین موضوع از نظر نگارندگان این گزارش سبب شده با هجوم یک باره گردشگران و اشباع ظرفیت‌های خدماتی، گردشگران از خدمات باکیفیت محروم و در انتخاب دوباره همان مقصد دچار تردید شوند. به علاوه ایجاد شوک‌های حمل‌ونقل به استان‌‌‌ها (خصوصا استان‌های شمالی) و توقف روند معمول استفاده از خدمات شهری موجب ازدحام و کاهش کیفیت زندگی ساکنان محلی و گردشگران می‌شود.
جا ماندن سهم خانوارهای فاقد خودرو و مستاجرها از بازار سفر
«وضعیت سفر خانوار برخوردار و غیربرخوردار از وسیله نقلیه شخصی» بخش دیگری از این گزارش است. بر اساس داده‌های سال 1400 این گزارش نشان میدهد از مجموع 26 میلیون و 384هزار خانوار ایرانی تنها 24درصد خانوارهای فاقد خودرو فرصت تجربه سفر را داشته‌اند. بنابراین 76درصد این خانوارها از خدمات سفر نیز محروم شده‌اند. با توجه به اینکه 50درصد یعنی نیمی از خانوارهای ایرانی فاقد خودروی شخصی هستند، این وضعیت موید نابرابری در توزیع خودرو در میان دهک‌های مختلف جامعه و اثرپذیری شاخص دسترسپذیری گردشگری از دسترسپذیری خودروی شخصی است که بیش از هر چیز نابرابری و تبعیض را نشان میدهد.
فراتر از داشتن خودرو، متغیر دیگری که در آمار گردشگری داخلی اثرگذار است به وضعیت شغلی خانوارها مربوط است. در این گزارش ذکر شده کارکنان بخش دولتی و عمومی نیز به دلیل امکان اقامت در تاسیسات دستگاه‌های مرتبط، فرصت بالاتری در بهره‌مندی از گردشگری داخلی را دارا هستند. نگارندگان این گزارش همچنین از زاویه مالکیت محل سکونت خانوارهایی که در سال 1400 سفر داشته‌اند نیز به مساله گردشگری نگاه کرده و آورده‌اند: 82درصد از سفرها توسط خانوارهایی با محل سکونت شخصی یا سازمانی صورت گرفته است و تنها 18درصد از مسافران افراد مستاجر بوده‌اند. این عامل در کنار سایر عواملی که در بالا ذکر شد اثر فقر بر تفریح را بیش از پیش نشان میدهد.
آب رفتن سهم هزینههای تفریح در سبد خانوار
آمارهای منتشر شده نشان میدهد با وجود اینکه مراکز اقامتی سطح بالا یعنی هتل‌های چهار و پنج ستاره به دلیل بهره‌مندی خانوار برخوردار و گردشگران خارجی ضریب اشغال مناسبی داشتند ولی در مقابل مراکز اقامتی متوسط و پایین با ضریب اشغال نزولی مواجه شدند. همین موضوع هم باعث شد مجموع اقامت در هتل‌های کشور در تعطیلات نوروز 1402 نسبت به نوروز 1401 با کاهش 13درصدی مواجه شود.
کاهش هزینه سفر با تورهای گردشگری
نگارندگان گزارش «بررسی وضعیت گردشگری داخلی» معتقدند در صورتی که تورهای گردشگری به شکل نظام‌‌‌مند برنامه‌ریزی شده و مبتنی بر فرهنگ خانوار ایرانی طراحی شود، سبب کاهش هزینه و افزایش کیفیت سفر می‌شود. استدلال آنها در گزارش این است که استفاده از تور به دلیل مشارکت گروهی افراد، امکان بهره‌مندی از تخفیفات تاسیسات گردشگری، افزایش ضریب اشغال، توزیع منابع در جامعه میزبان و برنامه‌پذیرتر شدن گردشگری مبتنی بر استاندارد تدوین شده را فراهم می‌کند. با این حال آمارها نشان میدهد حجم استفاده از تور توسط خانوارها وضعیت مطلوبی ندارد و این امر به معنای بهره‌برداری حجم محدودی از بازار گردشگری کشور از سفرهای قابل پیش‌بینی و برنامه‌ریزی است.
آمایش سرزمینی نادیده گرفته می‌شود
شرایط اقتصادی و رکود تورمی حاکم بر جامعه از نظر این گزارش بیشتر از آنچه اصل سفر را دستخوش تغییر کند، ساختار سفر را تحت‌تاثیر خود قرار داده است. به این ترتیب سفرهای داخلی ایرانیها به سفرهای درون استانی با دوره اقامت کوتاه‌تر و کم‌هزینه‌تر تبدیل شده است. به علاوه ناترازی ارزهای بین‌المللی با ریال باعث شده بخشی از سفرهای برون‌مرزی ایرانیها به سفرهای داخلی بدل شود. با این حال در نظر گرفتن مقوله آمایش سرزمین سبب شده پراکندگی سفرهای داخلی عمدتا به شهرهای شمالی، کلان‌شهرها و مناطق مرکزی کشور محدود شود. در حالی که با ایجاد تاسیسات گردشگری مناطق مختلف می‌توان توزیع گردشگری در سایر مناطق کشور را رقم زد.
ساماندهی تعطیلات زیرساخت رونق گردشگری
نگارندگان گزارش مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی آخرین بخش گزارش خود را به ساماندهی تعطیلات رسمی کشور اختصاص داده‌اند. موضوعی که به نظر می‌رسد تا در ایران حل نشود، بقیه موارد گفته شده نیز به سرانجام نخواهد رسید. بر اساس این گزارش، در تقویم همه کشورهای جهان، تعطیلات رسمی از مجموع تعطیلی آخر هفته و تعطیلی مناسبتی تشکیل می‌شود. تعداد تعطیلات آخر هفته و مناسبتی در اکثر کشورهای جهان بین 110 تا 129 روز است. اما این تعداد در ایران با احتساب 26 روز تعطیلی رسمی و 52 تعطیلی روز جمعه تنها به 78 روز می‌رسد. همین موضوع نشان میدهد گزاره بالا بودن روزهای تعطیل در ایران به چه میزان اشتباه است، زیرا حتی اگر پنج‌شنبه‌های نیمه تعطیل را هم به این تعداد اضافه کنیم کل تعطیلات ایران به 104 روز می‌رسد که با دو روزه شدن تعطیلات به 125 روز افزایش می‌‌‌یابد. این رقم گرچه باز هم از تعطیلات بسیاری از کشورها کمتر است اما با دو روزه شدن تعطیلات می‌توان جایگاه ایران را به عنوان یکی از کشورهایی که کمترین تعطیلات سالانه را در جهان دارد بهبود بخشید.
نکته مهم و اساسی از نظر نگارندگان این گزارش این است که گرچه فاکتور تعطیلات در کشور نیازمند توجه است، با این حال صرفا نباید روی تعداد تعطیلات تمرکز کرد بلکه توزیع، پراکندگی و توالی تعطیلات مهم است. به بیان دیگر دو روز تعطیل آخر هفته در تقویم رسمی باید مدنظر قرار گیرد تا شاهد افزایش سفر در سبد خانوارهای ایرانی و تبعات آن یعنی نشاط اجتماعی و رونق اقتصادی باشیم.
این گزارش در همین زمینه آورده است: ساماندهی تعطیلات سبب انتخاب مقاصد متنوع‌تری توسط خانوارها می‌شود. افزایش تعطیلات چند روزه علاوه بر تمرکز مکانی، تمرکز زمانی سفرها را نیز از بین می‌برد و ظرفیت بالقوه این بخش را فعال می‌کند. به عبارتی با تعطیلی دو روز در پایان هفته، مقاصد محلی و روستایی بیشتر انتخاب شده و حتی با وجود عدم‌اقامت در این مقاصد، درآمدهای جانبی دیگری برای آنها خواهد داشت.
همچنان که این گزارش نشان میدهد مسیر اصلی تغییر ابعاد سفره سفر ایرانیها و رسیدن به وضعیت نرمال با افزایش و توزیع تعطیلات رسمی یعنی آخرهفته‌های دو روزه محقق می‌شود. در این حالت خانواده‌ها می‌توانند برنامه‌ریزی مناسبی برای سفرهای خود در طول سال داشته باشند، همین موضوع به رونق تورها و گردشگری گروهی منجر می‌شود که کاهش هزینههای سفر را به همراه دارد. به علاوه با رونق سفر تعداد خدمات دهنده‌ها نیز افزایش دارد که بار دیگر با شکل‌گیری فضای رقابتی، شاهد قیمت‌های متعادل و بالا رفتن استقبال خانوارهای ایرانی از آنها خواهیم بود.
