تحول دیجیتال عادلانه در جهان و ایران زیر ذره‌بین «دنیای اقتصاد»؛
برابری دیجیتال؛ از رویا تا واقعیت
براساس گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونيک، ميزان صدور مجوز براي فعاليت کسبوکار زنان در سال گذشته به ۱۹ درصد رسيده است
همچنین بر اساس آخرین گزارش این اتحادیه، در سال ۲۰۲۴ حدود ۷۰ درصد از مردان در سراسر جهان از اینترنت استفاده می‌کردند، در حالی که این رقم برای زنان ۶۵ درصد بوده است. علاوه بر این، گزارش‌های دیگری از جمله گزارش اتحادیه GSMA، در بین مناطق مختلف دنیا و دسترسی ساکنان آنها به اینترنت، نابرابری واضحی دیده می‌شود؛ تا جایی که ۳.۴ میلیارد نفر در جهان به اینترنت دسترسی ندارند. در ایران نیز در ابتدای سال ۲۰۲۵ معادل ۷۳.۲میلیون ایرانی کاربر اینترنت بودند، اما وقتی به جمعیت غیرآنلاین نگاه می‌کنیم (۱۸.۸ میلیون نفر)، مشخص می‌شود که هنوز فاصله زیادی تا فراگیری کامل باقی است.
حضور کمرنگ زنانه
اتحادیه جهانی مخابرات همزمان با روز جهانی مخابرات توجه همگان را با نام‌گذاری این روز به «برابری جنسیتی در جهان» جلب کرده است. از نگاه این اتحادیه، شکاف‌های جنسیتی، جغرافیایی و اقتصادی همچنان مانعی برای دسترسی برابر به اینترنت هستند. برابری برای زنان و دختران در بخش آی‌سی‌تی همچنان یک چالش مداوم برای گسترش مزایای فناوری‌های نوین به همه انسان‌ها، فارغ از جنسیت، سن، توانایی یا موقعیت مکانی است. همزمان با طرح این موضوع و با توجه به اینکه پنجم اردیبهشت‌ماه هم در تقویم مناسبت‌های جهانی به نام دختران در فناوری اطلاعات و ارتباطات ثبت شده، در این گزارش سعی شده است تا وضعیت دسترسی زنان به فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و نقش‌آفرینی آنها بررسی شود. به همین منظور، برای اینکه بتوان وضعیت برابری جنسیتی تحول دیجیتال را در جهان و ایران بررسی کرد، باید این متغیر از دو بعد دسترسی عادلانه زنان، مردان و اقشار مختلف به تجهیزات و تکنولوژیها و بعد حضور فعال آنها در اکوسیستم اقتصاد دیجیتال بررسی شود.
نظرسنجی و بررسی‌های اخیر در راستای سنجش بعد اول به خوبی تایید می‌کنند که اکوسیستم استارت‌آپی جهان همچنان مردانه است و در این عرصه زنان در اقلیت قرار دارند. آمارهای منتشر شده از گزارش مجله آنلاین «استارت‌آپ ژنوم» درباره ارزیابی استارتآپهای تکنولوژی نشان می‌دهد که زنان تنها ۱۵ درصد از بنیان‌گذاران استارتآپهای تکنولوژی جهان را تشکیل می‌دهند. بر اساس این گزارش، از میان کمتر از ۵ هزار و ۵۰۰ شرکت‌کننده از ۶۷ اکوسیستم استارت‌آپی جهان در این نظرسنجی و در فاصله ماه سپتامبر سال ۲۰۱۶ تا ماه نوامبر سال ۲۰۲۲، تنها ۳۱درصد اعلام کردهاند که دست‌‌‌کم یک بنیان‌گذار زن در شرکت آنها وجود دارد. میانگین کلی بنیان‌گذاران زن در یک اکوسیستم(تعداد نهایی بنیان‌گذاران زن تقسیم بر تعداد بنیان‌گذاران استارتآپهای مورد تحقیق) تنها ۱۵درصد است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که قاره اقیانوسیه با ۲۱.۶درصد، بالاترین تعداد بنیان‌گذار زن در استارتآپهای تکنولوژی را در اختیار دارد. بعد از آن آمریکای شمالی است که با متوسط ۱۵.۷درصد، بعد از اقیانوسیه بیشترین تعداد بنیان‌گذاران زن را در اختیار دارد. همین بررسیها نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱ تعداد زنان بنیان‌گذار در اکوسیستم تکنولوژی اروپا، کمتر از ۱۵درصد بوده است.
آسیا با متوسط ۱۴.۹درصد، جایگاه سوم را از نظر تعداد زنان بنیان‌گذار استارتآپهای تکنولوژی در اختیار دارد و بعد از آن کشورهای جنوب صحرای آفریقا با ۱۴درصد، جایگاه چهارم را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. در نهایت زنان کارآفرین در کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) با سهم ۱۰درصدی از زنان بنیان‌گذار استارتآپهای تکنولوژی، در پایین‌‌‌ترین جایگاه این رده‌‌‌بندی قرار می‌گیرند. در ایران هم زنان با وجود موانع و محدودیت‌های مختلف برای راه‌اندازی کسبوکارهای اینترنتی و ایفای نقش در توسعه اقتصاد دیجیتال تلاش‌های بلندمدت و جدی کردهاند؛ تا جایی که در اسفند ماه سال ۹۶ معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهور وقت اعلام کرد که ۳۵۰ زن، کسبوکارهای نوپا و استارت‌آپی را مدیریت می‌کنند و در مجموع ۱۲ درصد از فعالان حوزه فناوری کشور را زنان تشکیل می‌دهند.
همچنین بر اساس داده‌هایی که دیده‌بان جهانی کارآفرینی منتشر کرده، از هر ۶ زن در سراسر جهان یک زن(در مقایسه با یک مرد از هر پنج مرد) قصد دارد در آینده نزدیک یک کسبوکار راه‌اندازی کند. ضمن اینکه اشتیاق کارآفرینی در بین زنان در کشورهای کم‌درآمد، بالاترین(۲۸ درصد) و در کشورهای پردرآمد، کمترین(۱۱درصد) است. دو منطقه آمریکای لاتین و خاورمیانه و آفریقا در سطح جهانی پیشتازند و از هر سه زن یک نفر تمایل به کارآفرینی دارد. علاوه بر این، از هر ۱۰زن در سراسر جهان، یک زن در مراحل اولیه شروع یک کسبوکار در مقایسه با یک مرد از هر هشت مرد است. مانند نسبت اشتیاق برای شروع یک استارت‌آپ، بالاترین نرخ راه‌اندازی استارت‌آپ هم در میان زنان در کشورهای کم‌درآمد (۱۳.۳درصد) است. از این نظر گواتمالا (۲۸.۲ درصد) و کلمبیا (۲۶.۱درصد) در سراسر جهان پیشتاز هستند.
البته آمارها نشان می‌دهد شکاف جنسیتی در کسبوکارهای تثبیت‌شده بسیار بیشتر از فعالیت‌های استارت‌آپی است. کارآفرینی زنان در ایران پس از دوران همه‌گیری رو به افزایش گذاشته و با وجود اینکه گزارش مشخصی از وضعیت کارآفرینی زنان در ایران در دست نیست، اما می‌توان به آمار پراکنده‌ای که در این زمینه موجود است اشاره کرد. به عنوان مثال گزارش‌های مرکز تجارت الکترونیک نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۴ درصد مجوزهای صادرشده به زنان اختصاص داشته که این آمار در سال بعد از آن به ۱۶ درصد و در سال گذشته نیز به ۱۹ درصد رسیده است. همچنین ۲۲ درصد از متقاضیان دریافت اینماد در سال گذشته نیز زن بودهاند.
با توجه به اینکه حضور و فعالیت زنان در حوزه فناوری اطلاعات با چالش‌های متعددی روبه‌رو است، سازمان نصر کشور موانع بهره‌برداری از ظرفیت‌های زنان را نام برده که یکی از آنها تبعیض‌های حقوقی، رویکردی و باورهای نادرست نسبت به توانمندی‌های فنی زنان است. این موضوع موجب نابرابری در فرصت‌های شغلی، پرداخت دستمزد، ترفیع و نقش‌آفرینی در پروژه‌های کلیدی شده است. علاوه بر این، محیط‌های عموما مرد محور و نادیده گرفتن زنان در ساختارهای فنی و تصمیم‌گیری، گاهی نگاه فعالان این بخش را خاموش و حضورشان را به حاشیه و در محدوده اجرا و کارمندی صرف می‌برد. همچنین فرصت‌های نامتوازن آموزش و رشد، به‌ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته و کمبود الگوهای زنان موفق در حوزه فناوری اطلاعات که بتوانند الهام‌بخش نسل جدید باشند.
دیگر موانع حضور زنان در اکوسیستم استارت‌آپی کشور را می‌توان در چالش‌های تعادل میان کار و زندگی شخصی در اکوسیستم پرتلاطم و پرشتاب دیجیتال که اغلب با فشارهای فرهنگی درباره نقش‌های سنتی زنان تداخل پیدا می‌کند و کمبود شبکه‌های حمایتی، از جمله دسترسی نابرابر به منتورها، سرمایه‌گذاران و هم‌بنیان‌گذاران که سهم زنان را از فرصت‌های کارآفرینی کاهش می‌دهد، نام برد. با این حال بررسیها نشان می‌دهد که هر چند زنان در حال تلاش برای سهم‌گیری در اقتصاد دیجیتال هستند، اما همچنان در جهان و ایران برای فعالیت مستمر و با نفوذ در استارت‌آپ‌ها با چالش‌های متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
دسترسی به اینترنت
جدا از حضور فعال زنان و دختران در اکوسیستم جهانی و ایرانی در استارت‌آپ‌ها، میزان دسترسی این قشر به تجهیزات و تکنولوژیها به ویژه اتصال به اینترنت نیز اهمیت دارد؛ دلیل آن هم این است که عدم اتصال میلیاردها نفر به اینترنت، آنها را از دسترسی به خدمات حیاتی و فرصت‌های درآمدزایی محروم می‌کند و به‌طور نامتناسب روی کاربران فقیرتر با تحصیلات کمتر و افراد روستایی و زنان تاثیر می‌گذارد. بر اساس آمارهای جهانی، نزدیک به ۳.۴ میلیارد نفر هنوز به اینترنت موبایل متصل نیستند. طبق اعلام انجمن سامانه جهانی ارتباطات سیار، ۳۸ درصد افراد در مناطقی که پهنای باند موبایل وجود دارد، از اینترنت موبایل استفاده نمی‌کنند. شکاف ارتباطی در مناطق جنوب صحرای آفریقا و جنوب آسیا قابل‌توجه است و به‌ترتیب ۵۹ و ۵۲ درصد جمعیت به اینترنت موبایل وصل نیستند.
یکی دیگر از نکات گزارش GSMA، استفاده ۶۰۰میلیون نفر یا ۸درصد جمعیت جهان از اینترنت از طریق فیچرفون است. همچنین این گزارش می‌گوید مهارت‌های دیجیتال، سواد، نگرانی‌های ایمنی و دسترسی به محتوای مرتبط مانع از استفاده کاربران موبایل از گوشی‌های هوشمند برای دسترسی به اینترنت می‌شود. در همین حال گزارش تازه منتشرشده «Digital ۲۰۲۵: Iran» از سوی دیگر، تصویری روشن و دقیق از وضعیت فعلی و تحولات دیجیتال در ایران را ارائه می‌دهد. طبق این گزارش، از سویی با وجود افزایش اتصالات موبایلی که در ایران صورت گرفته، هنوز فراگیری دسترسی به اینترنت بسیار کند است. بر اساس این گزارش، شکاف دیجیتالی در ایران ناشی از چالش‌های اقتصادی، زیرساختی یا محدودیت دسترسی مردم در مناطق دور افتاده است.
این گزارش نشان می‌دهد که با وجود فیلترینگ گسترده، محدودیت دسترسی و حتی قطع مقطعی اینترنت در ایران، ۴۸ میلیون هویت کاربری فعال در رسانه‌های اجتماعی وجود دارد. همچنین در ابتدای سال جاری میلادی ۷۳.۲ میلیون ایرانی کاربر اینترنت بودند؛ یعنی ۷۹.۶درصد از کل جمعیت. این عدد تنها یک درصد نسبت به سال قبل رشد داشته، اما وقتی به جمعیت غیرآنلاین نگاه می‌کنیم (۱۸.۸میلیون نفر)، مشخص می‌شود که هنوز فاصله زیادی تا فراگیری کامل باقی است.
طبق داده‌های این گزارش، با ۱۵۲میلیون اتصال موبایلی فعال، ایران به عددی فراتر از ۱۶۶درصد جمعیتش رسیده است؛ این یعنی بسیاری از افراد از چند سیم‌کارت استفاده می‌کنند؛ برای کار، زندگی شخصی، یا حتی دور زدن محدودیت‌ها. نکته جالب‌تر اینکه بیش از ۹۳درصد این اتصالات از نوع پهن‌باند هستند؛ یعنی به شبکه‌های۳G، ۴G یا ۵G متصل‌اند. بر اساس این گزارش، در یک سال گذشته ۶.۱ میلیون اتصال جدید در ایران ثبت شده که معادل رشد ۴.۲ درصد است.
هر چند در این گزارش‌ها میزان اتصال زنان ایرانی به اینترنت منتشر نشده است، اما در برخی از گزارش‌های داخلی از جمله گزارش «گروه کسبوکار پژوهشی گوی» که جامعه هدف این گزارش افراد ۱۰ سال به بالا در سراسر کشور بودهاند که از گوشی هوشمند استفاده می‌کنند، جزئیاتی از نحوه و میزان مصرف اینترنت در سال گذشته پیش از رفع فیلتر واتس‌اپ آمده است. بر اساس یافته‌های این گزارش که با مشارکت ۸۳ نفر(۵۰ نفر زن و ۳۳ نفر مرد) انجام شده، ۶۶ درصد زنان از فیلترشکن رایگان استفاده می‌کنند در حالی‌که این درصد برای مردان ۵۵.۲ است. همچنین آخرین نظرسنجی ایسپا نیز نشان می‌دهد که تلگرام دومین پیام‌رسان محبوب در میان ایرانی‌هاست. این جایگاه طی چهار سال گذشته در اختیار واتس‌اپ بود، اما فیلتر این پیام‌رسان در سال ۱۴۰۱ موجب شد تا تلگرام دوباره محبوب‌تر شود. همچنین ۴۱.۱ درصد مردان و ۳۷.۱ درصد زنان از این پیام‌رسان استفاده می‌کنند. میزان استفاده از واتس‌اپ در میان مردان و زنان نیز یکسان و ۳۳ درصد است.
علاوه بر این، گزارش یک کسبوکار فعال و مطرح در حوزه بازاریابی و تبلیغات درباره رفتار کاربران ایرانی در فضای آنلاین در سال گذشته نشان می‌دهد که خانم‌ها بیشتر از آقایان از اینترنت برای ارتباط با خانواده و دوستان استفاده می‌کنند. در مقابل، مردان برای دنبال کردن اخبار، گوش دادن به موسیقی، وقت‌گذرانی، کسب درآمد و بازی کردن بیشتر از زنان از اینترنت استفاده می‌کنند.
در مجموع به نظر می‌رسد که زنان چه برای استفاده از اینترنت و چه برای حضور فعال در اکوسیستم استارت‌آپی جهان و ایران با چالش‌هایی مواجه هستند؛ تا جایی که هر چند ایران در میانه یک تحول دیجیتال قرار دارد، اتصالات موبایل از مرز جمعیت فراتر رفته‌اند و کاربران شبکه‌های اجتماعی بیش از نیمی از جمعیت را تشکیل می‌دهند، اما تحول دیجیتال در ایران همچنان با وضعیت مطلوب فاصله قابل توجهی دارد. برای رسیدن به یک اقتصاد دیجیتال واقعی، ایران نیازمند اصلاحات زیرساختی، گسترش آموزش دیجیتال و سیاستگذاری‌های هوشمندانه‌تر است.
علاوه بر این، سازمان نظام صنفی رایانه‌ای کشور برای حضور عادلانه زنان در حوزه فناوری اطلاعات نیز پیشنهادهایی ارائه کرده است که فراهم‌سازی دسترسی برابر به آموزش، مهارت‌آموزی و منابع دیجیتال برای بانوان در سراسر کشور، ایجاد محیط‌های کاری ایمن، حمایت‌گر و منعطف برای زنان در حوزه فناوری اطلاعات، تسهیل ارتقای جایگاه زنان در سیاستگذاری‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و سطوح مدیریتی و راهبری حوزه دیجیتال و تغییر فرهنگ و رویکرد نسبت به توانمندی‌های فنی، علمی و تجربی زنان در محیط‌های کاری از جمله این پیشنهادها هستند.
