تقابل تولیدکنندگان و سیاستگذاران در پروژه MTG
تولید بنزین از متانول به محاق رفت
دولت سیزدهم سال‌گذشته در حوزه تامین بنزین داخلی تحت‌فشار قرارگرفت و ناگزیر به واردات کالایی شد که پیش از آن ایران در تولید آن خودکفا و حتی صادرکننده شده بود. هزینه‌های سنگین واردات موجب شد که وزیر نفت سابق طرح تولید بنزین از متانول را در دستور کار قرار دهد و در این زمینه مشوق‌هایی چون تخفیف خوراک گاز به متانول‌‌‌‌‌سازها را هم موردنظر قرارداد. در آن زمان اعلام شد که ۵شرکت پتروشیمی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه اعلام آمادگی و حتی ثبت‌‌‌‌‌نام کرده‌اند. با توجه به مزایایی که برای این طرح در آن زمان از زبان مسوولان اعلام می‌شد، طرح بسیار منطقی و سودآور به‌نظر می‌رسید؛ کاهش خام‌فروشی، بهره‌مندی از استاندارد کیفی یورو۵، کاهش ناترازی بنزین، استفاده بهینه از متانول مازاد و سرعت سودهی بالا و صرفه اقتصادی.
گفته می‌شد هر واحد متانولی ۱.۶میلیون تنی می‌تواند روزانه بیش از ۲.۵میلیون لیتر بنزین تولید کند. همینطور به گفته آنها زمان احداث و سپس بهره‌‌‌‌‌برداری از هر واحد MTG، دو سال یعنی یک‌‌‌‌‌چهارم زمان ساخت پالایشگاه نفت است. از سوی دیگر با توجه به اینکه ۹۴درصد از ۱۴میلیون تن متانول تولیدی ایران به‌صورت خام و با قیمت‌های جهانی کاهش‌یافته، صادر می‌شد لذا با این طرح امکان استفاده از این محصول در داخل میسر می‌شد، با این‌حال در همان زمان این طرح منتقدان بسیاری هم داشت. این کارشناسان معتقد بودند: این طرح دارای اقتصاد ضعیف بوده و تنها با ارائه تخفیف بالای خوراک، اقتصادی خواهدشد، ضمن اینکه در آینده با گذار انرژی و کاهش تقاضای بنزین (که با کاهش قیمت همراه خواهد بود) دولت در راستای حفظ این شرکت‌ها مجبور به ارائه تخفیف‌های بالاتر خواهدشد. همچنین با احداث این واحدها شاهد کاهش درآمد صادراتی کشور و دود‌‌‌‌‌شدن متانول صادراتی در اثر ناکارآمدی و سیاست‌های نادرست اقتصادی در بخش بنزین (قیمت‌گذاری نادرست و مصرف بی‌‌‌‌‌رویه) خواهیم بود، از همین‌رو بود که در آن زمان احمد مهدوی ابهری، دبیرکل انجمن صنفی صنعت پتروشیمی درباره بهینه‌بودن این طرح گفته بود: برای تولید بنزین از متانول برابر با ۳۰درصد تخفیف خوراک نیاز داریم.
فرصت یا تهدید؟
با این‌حال در حال‌حاضر همچنان در به‌روزرسانی جدید اهداف سرمایه‌گذاری شرکت ملی پتروشیمی ۶ طرح بزرگ تبدیل متانول به بنزین در اولویت قرار دارد. جداول منتشرشده درخصوص این طرح‌ها نشان می‌دهد، ظرفیت خوراک این طرح‌ها ۴.۵میلیون تن در سال‌است که خروجی آن ۱.۶میلیون‌تن بنزین خواهد بود. برآورد سرمایه مورد‌نیاز در این طرح‌ها نیز ۹۲۰میلیون دلار است؛ این در حالی است که اخیرا مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری تجاری شستان تبدیل متانول به بنزین را نه فرصت، بلکه تهدید دانست و اظهار کرد: صنعت را اسیر این موضوع نکنید زیرا ما با اجرایی‌شدن این موضوع بسیار فاصله داریم. قیمت متانول باید به یک‌سوم قیمت بنزین برسد تا صرفه اقتصادی داشته‌باشد. افشار بازیار با بیان اینکه این طرح نیازمند سرمایه‌گذاری بسیار بالا حدود ۵۰۰میلیون یورویی و زمانبر است، نسبت به توجیه اقتصادی آن در بلندمدت ابراز تردید کرد. متین دیداری، مدیرعامل پتروشیمی زاگرس نیز در گفت‌وگویی درخصوص طرح تولید بنزین از متانول، گفته است: مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد؛ با توجه به فناوری‌های موجود و ساختار مجتمع‌‌‌‌‌های پتروشیمی کشور، تولید مستقیم بنزین از متانول در حال‌حاضر توجیه اقتصادی نداشته و به‌صرفه نیست.
احداث واحدهای تولید متانول با چشم‌اندازی کوتاه‌مدت و در برهه‌‌‌‌‌ای که کشور در حوزه خوراک گازی در مضیقه نبود، به شکل گسترده‌ای دنبال شد، اما در شرایط حاضر که قرار است با افتتاح طرح‌های دیگر به سالانه تولید ۲۵میلیون‌تن متانول برسیم، تبدیل آنها به محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر به یکی از چالش‌های اصلی صنعت پتروشیمی تبدیل شده‌است.
الگوی جهانی صنایع تکمیلی متانول
مشتقات متانول در صنایع تکمیلی اسید‌استیک، فرمالدهید، متانول به بنزین(MTG)، متانول به الفین(MTO) و متیل ترت بوتیل اتر(MTBE) هستند. از آنجاکه مصرف مستقیم متانول به‌عنوان سوخت به دلیل انرژی پایین، خوردگی بالا و سمی‌بودن توصیه نمی‌شود، لذا تبدیل متانول به بنزین و استفاده مستقیم از آن انگیزه‌‌‌‌‌های علمی دارد. کشف فرآیند MTG در اوایل دهه۱۹۷۰ به‌طور تصادفی و در آزمایشگاه‌‌‌‌‌های تحقیقاتی مرکزی موبیل رخ‌داد. شرکت اکسون‌‌‌‌‌موبیل اولین واحد MTG را در نیوزیلند برای مدت ۱۰سال راه‌اندازی و در آن بنزین خالص و بدون گوگرد با عدد اکتان۹۲ تولید کرد. این واحد می‌توانست حدود ۸۰درصد هیدروکربن‌‌‌‌‌ها را به بنزین و بقیه را به LPG تبدیل کند.
این پلتفرم در اواخر دهه۹۰ به دلیل کاهش هزینه‌های جهانی بنزین و افزایش هزینه متانول تعطیل شد. در حال‌حاضر، شرکت‌های بیشتری فرآیند MtG را پیاده‌‌‌‌‌سازی‌کرده و در حوزه نوآوری سرمایه‌گذاری کرده‌اند. به‌عنوان مثال، در سال۲۰۱۵، اکسون‌‌‌‌‌موبیل یک کارخانه آزمایشی را با استفاده از یک رآکتور بستر سیال که در دماها و فشارهای بالاتر کار می‌کند، برای جایگزینی رآکتورهای DME و MtG راه‌اندازی کرد. با اینکه این طرح از نظر محیط‌زیستی و کاهش انتشار کربن ارزش بالایی دارد، اما در پیشروترین پلتفرم‌ها هم خروجی بیشتر از یک‌سوم به‌بار نمی‌آورد.
طرح‌های تبدیل متانول به الفین و پروپیلین هم یکی از این طرح‌هاست که در داخل، طرفداران و همینطور منتقدان زیادی دارد. طرفداران از بازار گسترده الفین و دانش فنی سهل‌الوصول(چینی) صحبت به میان می‌آورند و در مقابل منتقدان از هزینه بالا و عدم‌صرف اقتصادی آن می‌گویند. گفته می‌شود که برای حوزه متانول باید الگوی جهانی را مدنظر قرارداد. میانگین جهانی مصارف پایین‌دستی متانول به شکل ذیل است:
۱.تبدیل متانول به الفین(۳۰درصد)
۲.تولید فرمالدهید(۲۳درصد)
۳.اختلاط با بنزین(۱۳درصد)
۴.تولید MTBE(۱۰درصد)
۵.تولید اسید‌استیک(۷درصد)
۶.بایو‌‌‌‌‌دیزل(۲.۹درصد)
۷.دی متیل اتر(۲.۸درصد)
۸.کالرومتان(۲درصد)
۹.سایر مصارف(۹.۳درصد)
یکی از فرصت‌های جدید سرمایه‌گذاری در صنایع تکمیلی متانول، استفاده از آن برای تولید انرژی الکتریسته است. پذیرش متانول برای ذخیره‌سازی انرژی تجدیدپذیر و تولید برق، به‌ویژه از طریق سلول‌های سوختی مستقیم متانول(DMFC) در کشورهای پیشرفته می‌تواند به‌عنوان یک فرصت نگریسته شود. در این فناوری پیل‌‌‌‌‌های سوختی به‌طور موثر متانول را به الکتریسیته تبدیل می‌کنند و برای تامین انرژی دستگاه‌های قابل‌حمل، سیستم‌های پشتیبان و راه‌‌‌‌‌حل‌‌‌‌‌های انرژی خارج از شبکه، ایده‌آل هستند. این صنعت به دلیل توانایی آن در ذخیره انرژی به شکل مایع که حمل‌ونقل و ذخیره‌سازی را در مقایسه با هیدروژن یا باتری‌ها ساده می‌کند، جذاب می‌شود. برای مثال، SFC Energy، یک رهبر جهانی در فناوری پیل سوختی، از سلول‌های سوختی مبتنی بر متانول برای تامین انرژی برنامه‌های خارج از شبکه مانند برج‌های موبایل، عملیات‌‌‌‌‌های نظامی و ایستگاه‌‌‌‌‌های تحقیقاتی از راه دور، استفاده می‌کند. شکل مایع آن مزایای قابل‌توجهی دارد، زیرا امکان سوخت‌گیری آسان را فراهم می‌کند و نیاز به سیستم‌های باتری بزرگ و حجیم را از بین می‌برد.
از آنجاکه تقاضا برای ذخیره انرژی قابل‌تجدید و قابل‌اعتماد افزایش می‌یابد، سلول‌های سوختی مبتنی بر متانول نقشی کلیدی در تولید برق شهری و از راه دور ایفا کرده و به تلاش‌های جهانی کربن‌زدایی کمک می‌کنند. بنابراین با توجه به تنوع یادشده، بسیاری معتقدند؛ سیاستگذار به‌جای تاکید بر طرح‌های MTO و MTG از الگوی جهانی ترکیب سبد محصولات تولیدشده از متانول پیروی کند. درباره الگوی جهانی باید متذکر شد که اگر چین را استثنا قرار دهیم، پرکاربردترین مصرف متانول در پایین‌‌‌‌‌دست در دنیا را فرمالدهید تشکیل می‌دهد.
این محصول با ۲۶درصد از سهم بازار مصرف متانول، به‌عنوان اصلی‌ترین محصول سبد تولیدات متانولی شناخته می‌شود. بعد از این محصول، الفین‌‌‌‌‌ها ۱۷درصد از سهم بازار مصرف متانول را دارند. MTBE/TAME نیز سومین محصول تولیدشده پرمصرف از متانول با ۱۱درصد سهم مصرف است.
