بنزین چگونه با بههمخوردن تعادل، ناتراز شد؟
از خودکفایی تا واردات؛ سرگذشت پرچالش بنزین
تولید و مصرف (1404- 1398)
بررسی آمار رسمی نشان می‌دهد در سال‌های ۱۳۹۸ تا 1404 روند مصرف بنزین در ایران به شکل قابل‌توجهی افزایش‌یافته و در مقابل، تولید داخلی هرچند رشد داشته، اما در مقاطعی از این تقاضای فزاینده عقب مانده‌است:
سال ۱۳۹۸: با برداشته‌‌‌‌‌‌شدن نظام سهمیه‌‌‌‌‌‌بندی در سال‌های میانی دهه۱۳۹۰، مصرف بنزین در سال۹۸ به اوج تاریخی‌‌‌‌‌‌اش نزدیک شد. متوسط مصرف روزانه در ابتدای این سال‌حدود ۹۷میلیون لیتر بود. در نیمه آبان ۱۳۹۸، مصرف بنزین به حدود ۱۰۰میلیون لیتر در روز رسید؛ این در حالی است که بهره‌‌‌‌‌‌برداری از پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس (بزرگترین پالایشگاه میعانات گازی جهان) در سال۱۳۹۷ ظرفیت تولید را افزایش داد. در ۲۴ آبان ۱۳۹۸ دولت با تصمیم سران سه قوه، اقدام به سهمیه‌‌‌‌‌‌بندی مجدد بنزین و افزایش قیمت آن (۱۵۰۰تومان سهمیه‌‌‌‌‌‌ای و ۳۰۰۰تومان آزاد) کرد. اجرای این طرح به کاهش سریع مصرف منجر شد؛ به‌طوری که مصرف روزانه از حدود ۱۰۰میلیون لیتر به ۷۲میلیون لیتر سقوط کرد. به بیان دیگر، در فاصله ۲۴ آبان تا ۲۱ آذر ۱۳۹۸ متوسط مصرف به 77.3میلیون لیتر در روز کاهش‌یافت. این کاهش چشمگیر نشان‌دهنده تاثیر فوری سهمیه‌‌‌‌‌‌بندی بود.
سال ۱۳۹۹: در سال۱۳۹۹، چند عامل موجب شد مصرف بنزین نسبت به روند قبلی بسیار پایین‌تر بماند. از یک‌سو سهمیه‌‌‌‌‌‌بندی انتهای ۹۸ هنوز اثرات خود را در اوایل ۹۹ حفظ کرده‌بود و از سوی دیگر همه‌‌‌‌‌‌گیری کووید-19 و اعمال قرنطینه و محدودیت‌های تردد از اسفند ۹۸ تا بهار و تابستان ۹۹ باعث افت شدید تقاضای سوخت شد، در نتیجه میانگین مصرف بنزین در ۷ ماه نخست سال۱۳۹۹ حدود ۷۵میلیون لیتر در روز بود که کمتر از پیش‌بینی کارشناسان پس از سهمیه‌‌‌‌‌‌بندی (۸۶میلیون لیتر در روز) به‌حساب می‌‌‌‌‌‌آمد. در اوج محدودیت‌های کرونایی در نوروز ۱۳۹۹، مصرف روزانه بنزین به حدود ۴۴میلیون لیتر در روز نیز سقوط کرد که در یک‌دهه‌گذشته بی‌سابقه بوده‌است. ایران به جرگه صادرکنندگان بنزین پیوست و براساس آمار گمرک، در سال۱۳۹۹ حدود 3میلیارد دلار بنزین صادر کرد.
سال ۱۴۰۰: با فروکش‌کردن نسبی همه‌‌‌‌‌‌گیری کووید-19 و بازگشت تدریجی ترددها به حالت عادی در سال۱۴۰۰، مصرف بنزین دوباره اوج گرفت. هرچند نظام سهمیه‌‌‌‌‌‌بندی پس از آبان ۹۸ برقرار ماند، اما عدم‌تغییر قیمت اسمی در‌برابر تورم شدید سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ باعث کاهش ارزش واقعی قیمت بنزین شد(در پایان ۱۴۰۰ سهم هزینه بنزین در سبد خانوار حتی کمتر از قبل از آبان ۹۸ بود.) براساس گزارش‌ها، میانگین مصرف روزانه بنزین در سال۱۴۰۰ حدود ۸۶میلیون لیتر بود. این رقم نسبت به سال۱۳۹۹ افزایش قابل‌توجهی داشت (به‌معنای افزایش 15درصدی). مجموع تولید روزانه بنزین در این سال‌حدود ۱۰۰ تا ۱۰۵میلیون لیتر برآورد می‌شود که هنوز اندکی از مصرف بیشتر بود.
سال ۱۴۰۱: روند فزاینده مصرف در سال۱۴۰۱ شدت بیشتری یافت. با عادی‌‌‌‌‌‌شدن کامل سفرها و فعالیت‌های اقتصادی پس از همه‌‌‌‌‌‌گیری کووید-19، مصرف بنزین در ایران به‌طور متوسط به 104.5میلیون لیتر در روز رسید. این رقم نسبت به متوسط سال‌قبل(۱۴۰۰) بیش از ۲۰درصد افزایش نشان می‌دهد که رشد سالانه کم‌‌‌‌‌‌سابقه‌‌‌‌‌‌ای است. در روزهای پایانی اسفند ۱۴۰۱، رکوردهای تاریخی مصرف شکسته شد؛ به‌طوری که در آخرین روز سال۱۴۰۱ مصرف بنزین به ۱۴۴میلیون لیتر رسید. همچنین میانگین مصرف بازه ۲۰ تا ۲۷ اسفند ۱۴۰۱ روزانه ۱۱۷میلیون لیتر بود که نسبت به مدت مشابه سال‌قبلش، 13.5درصد افزایش‌یافته بود. رشد شتابان مصرف در ۱۴۰۱ باعث شد تولید داخل و مصرف سربه‌سر شود.
سال ۱۴۰۲: در سال۱۴۰۲ عدم‌توازن میان مصرف و تولید بنزین کاملا نمایان شد. با وجود اقدام‌هایی برای کنترل مصرف، آمار رسمی نشان می‌دهد میانگین مصرف بنزین در این سال‌به حدود ۱۱۵میلیون لیتر در روز افزایش‌یافت. در ایام پُرتردد (مثل تعطیلات نوروز ۱۴۰۲)، مصرف روزانه حتی از ۱۲۵میلیون لیتر فراتر رفت که حدود 13درصد بیشتر از سال‌قبلش بود. از سوی دیگر، ظرفیت تولید عملیاتی بنزین(حداکثر) به حدود ۱۱۰میلیون لیتر در روز رسید. مسوولان از توان تولید اسمی تا ۱۲۰میلیون لیتر در روز سخن گفته‌‌‌‌‌‌اند. ایران در سال۱۴۰۲ ناچار شد کمبود بنزین را از طریق واردات جبران کند.
سال ۱۴۰۳: در آغاز سال۱۴۰۳ نیز روند مصرف فزاینده ادامه پیدا کرد. در تعطیلات نوروز ۱۴۰۳ برای نخستین‌بار مصرف روزانه بنزین در برخی ایام از ۱۳۰ تا ۱۴۰میلیون لیتر فراتر رفت. هرچند میانگین مصرف روزانه اعلام‌‌‌‌‌‌شده در فروردین ۱۴۰۳ حدود ۱۱۵ تا ۱۲۰میلیون لیتر بود، اما رکوردهای مقطعی زنگ خطر را برای آینده به صدا درآورده است. براساس آمار رسمی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، میانگین مصرف روزانه بنزین از ابتدای ۱۴۰۳برابر ۱۲۴میلیون لیتر و در روز ۲۹ اسفند؛ ۱۶۴میلیون و ۴۰۰هزار لیتر بود. در روز ۳۰ اسفند (آخرین روز سال1403) نیز ۱۴۴میلیون و ۸۰۰هزار لیتر بنزین در کشور توزیع‌شد.
سال ۱۴۰۴: در نوروز ۱۴۰۴، تولید روزانه بنزین کشور حدود ۱۱۵میلیون لیتر بوده‌است؛ درحالی‌که میانگین مصرف روزانه(از اول فروردین تا 14 فروردین) به 131.2میلیون لیتر رسید. براساس برآوردها اگر دولت در سال۱۴۰۴ اقدام موثری برای مدیریت مصرف نکند، میانگین مصرف سالانه حدود ۱۳۸میلیون لیتر در روز می‌شود. تولید داخلی فقط پاسخگوی ۸۵درصد از این تقاضاست و کشور برای جبران کسری، مجبور به واردات 5.5میلیارد دلار بنزین در سال‌جاری خواهد بود. این رقم 2.5درصد بالاتر از نوروز 1404 و ۱۱درصد بیشتر از مصرف میانگین سال۱۴۰۳ است.
ریشه‌های ناترازی
عوامل متعددی در بروز کسری بنزین و سبقت گرفتن مصرف بر تولید در سال‌های گذشته نقش داشته‌‌‌‌‌‌اند.
رشد شتابان مصرف داخلی: مصرف بنزین در ایران در سال‌های ۱۳۹۸ تا 1404 رشد کم‌‌‌‌‌‌سابقه‌‌‌‌‌‌ای را تجربه کرد. بخشی از این رشد، ناشی از افزایش تعداد خودروها و سفرها پس از فروکش‌کردن همه‌‌‌‌‌‌گیری کووید-19 بود که جهش تقاضا ایجاد کرد، اما عامل ساختاری، قیمت پایین بنزین در داخل(بهدلیل یارانه‌‌‌‌‌‌ای بودن) است که باعث مصرف بی‌‌‌‌‌‌رویه می‌شود.
کاهش اثر سیاست‌های مدیریت مصرف: تجربه تاسف‌‌‌‌‌‌برانگیز آبان ۱۳۹۸ نشان‌داد که پس از مدتی جامعه به قیمت‌های جدید عادت می‌کند و مجددا مصرف افزایش می‌‌‌‌‌‌یابد. چنانکه وزیر نفت وقت پیش‌بینی کرده‌بود، حدود ۲۰میلیون لیتر کاهش مصرف ناشی از سهمیه‌‌‌‌‌‌بندی سال ۹۸ به‌تدریج بازگشت. این موضوع ضرورت تداوم اقدام‌های مدیریتی را نشان می‌دهد. پس از آن تاریخ، برنامه جامع جدیدی برای کنترل مصرف بنزین پیاده نشد. حتی ابزارهای غیرقیمتی همانند سختگیری در سهمیه‌‌‌‌‌‌ها، ارتقای حمل‌ونقل عمومی یا بهبود بهره‌‌‌‌‌‌وری خودروها نیز تا مدت‌ها مورد غفلت بود.
قاچاق سوخت به کشورهای همسایه: شکاف شدید قیمت بنزین ایران با کشورهای همجوار، همواره انگیزه زیادی برای قاچاق سوخت ایجاد‌کرده‌است. قیمت بنزین در کشورهای همسایه‌‌‌‌‌‌مان چندبرابر قیمت داخلی(هر لیتر یک‌هزار و 500تومان تا 3هزار‌تومان) است، به‌همین‌دلیل برآورد می‌شود روزانه حدود ۱۰میلیون لیتر بنزین به شکل قاچاق از کشور خارج شود (هرچند آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد). برخی مقام‌‌‌‌‌‌ها ارقام بالاتری، حتی ۱۵ تا ۲۰میلیون لیتر در روز نیز عنوان کرده‌اند.
کاهش مصرف CNG و جایگزینی آن با بنزین: در سال‌های گذشته یکی از راهبردهای مدیریت مصرف سوخت، توسعه گاز طبیعی فشرده(CNG) به‌عنوان سوخت جایگزین بنزین بوده‌است. این سیاست پس از سهمیه‌‌‌‌‌‌بندی سال۱۳۸۶ به‌شدت پیگیری شد و مصرف روزانه CNG از نزدیک صفر به حدود ۲۰میلیون مترمکعب در اوایل دهه۱۳۹۰ رسید‌که معادل صرفه‌جویی ۲۰میلیون لیتر بنزین در روز بود.
عدم‌سرمایه‌گذاری کافی در ظرفیت پالایش: از سمت عرضه، یکی از علل اساسی ناترازی، توسعه ناکافی ظرفیت پالایشگاهی کشور در دهه‌گذشته بوده‌است، پس از بهره‌‌‌‌‌‌برداری کامل پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس(۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸) و چند طرح بهبود کیفیت و کمی تولید در پالایشگاه‌های موجود، پروژه بزرگ جدیدی به سرانجام نرسید، در نتیجه ظرفیت تولید بنزین در محدوده حدود ۱۰۵ تا ۱۱۰میلیون لیتر در روز متوقف ماند.
عوامل اقتصادی و جمعیتی: رشد جمعیت شهری، افزایش تعداد خودروهای شخصی بهدلیل تولید خودرو بیش از اسقاط خودروهای فرسوده، کاهش ارزش‌ریال(که انگیزه صادرات قاچاق را بالا برد) و نیز عدم‌توسعه کافی حمل‌ونقل عمومی(به علت مشکلات بودجه‌‌‌‌‌‌ای دولت و تحریم‌ها در واردات ناوگان) از عواملی هستند که به‌صورت غیرمستقیم مصرف بنزین را بالا نگه داشته‌‌‌‌‌‌اند.
* نایب رییس کمیسیون انرژی مجلس
** متن کامل و جزئیات مشروح این گزارش روز شنبه (۱۳ اردیبهشت) در مجله تجارت‌فردا منتشر می‌شود.
