استارت‌آپ‌ها متحول می‌شوند؟
سرچشمه
البته کرونا مسبب وضعیتی که امروز گریبانگیر استارت‌آپ‌ها شده نیست یا دست‌کم تنها مسبب آن نیست. شاید اگر بخواهیم کمی به عقب‌تر برگردیم، باید به سال ۹۷ برگردیم؛ سالی که اقتصاد کم‌کم شروع به کوچک‌تر شدن کرد و این کوچک‌تر شدن در سال ۹۸ هم ادامه داشت. منقبض شدن اقتصاد از دو سو روی بیشتر آنها - البته که نه همه آنها- تاثیر داشت: یکی کمتر شدن توان خرید مشتری‌هایشان از یکسو و کمتر شدن سرمایه‌گذاری جسورانه از نظر تعداد مورد سرمایه‌گذاری و حجم ریالی سرمایه‌گذاری از دیگر سو بود. سرمایه‌هایی که باید وارد حوزه سرمایه‌گذاری جسورانه می‌شدند، به‌شدت کمتر شد به شکلی که در سال ۹۸ به کمترین میزان خود در سه، چهار سال گذشته‌اش رسید. اتفاقاتی هم که در نیمه دوم سال در پاییز و زمستان افتاد باعث شد وضعیت وخیم‌تر و عدم قطعیت بیشتر از قبل شود و سرمایه‌گذاران بیشتر از پیش بترسند و حتی کمتر از قبل به این حوزه که ذاتا ریسک بالایی درون خود دارد، وارد شوند.
کرونا، مشتریان و دورکاری
با ظهور کرونا یا دقیق‌تر کووید-۱۹ به‌ویژه از اوایل اسفند ماه به شدت اوضاع متفاوت شد. گرچه کرونا برای انگشت‌شماری از استارت‌آپ‌ها وضعیت را بهتر کرد، برای اغلب آنها به‌ویژه آنهایی که در صنایعی همچون حمل‌ونقل، گردشگری، توزیع غذا، ورزش، فروش آنلاین بلیت‌های سینما، تئاتر و نیز فروش تخفیف مکان‌های سرگرمی و ... بودند اوضاع به‌شدت بدتر شد. تا زمانی که وضعیت کرونا نویدبخش‌تر شود، احتمالا در بازار مشتریان گشایش چندانی دیده نخواهد شد. اما از سوی دیگر، دورکاری شیوه کار‌ی‌ای بود که کرونا باعث جدی‌تر شدن و سرعت‌بخشی به فرآیند پذیرش آن از سوی شرکت‌ها شد. شرکت‌های فناوری اطلاعات که همیشه دورکاری را به‌عنوان یک گزینه روی میز خود می‌دیدند و شاید بارها هم به آن فکر کرده بودند ناگهان خود را در وضعیتی یافتند که به اجبار و به‌سرعت باید آن‌را می‌پذیرفتند و فرآیندهای آن‌را پیاده می‌کردند. این اجبار به‌خاطر بحث‌های بهداشتی و فراگیری بیماری کشنده باعث شد استارت‌آپ‌ها، که به‌خاطر ذات خود با مفاهیم رشد تصاعدی و اثر شبکه‌ای آشنا‌تر بودند، ترجیح دهند فارغ از میزان آمادگی زودتر از بقیه کسب‌و‌کارها دورکار شوند. دورکاری مزایا و معایب خودش را داشته و دارد. برای بیشتر شرکت‌های این حوزه با اینکه معمولا با تکنولوژی نزدیک و عجین هستند، این گذار به دورکاری، بدون آمادگی قبلی، کمی سخت بود و روشن است که مقداری افت عملکرد هم در تیم‌ها وجود داشت که البته طبیعی هم هست. این روزها که ممکن است کم‌کم نویدهایی از بهتر شدن اوضاع شنیده شود، بعضی از شرکت‌ها کل تیم‌هایشان را یا بخشی از آنها را به حالت قبل بازگردانده‌اند، بعضی نیز در همان حالت قبل هستند. اما بعضی دیگر به این فکر می‌کنند که اساسا به دورکاری به‌عنوان یک رویکرد جدی و درازمدت نگاه کنند؛ چراکه می‌تواند در درازمدت برایشان مزایای مختلفی داشته باشد و هم‌اکنون بعضی از استارت‌آپ‌ها به بحث دورکاری خیلی جدی نگاه می‌کنند؛ فارغ از اینکه کرونا باشد یا نه. از نظر من اتفاق مهم و تاثیرگذاری که ممکن است بیفتد کمک رویکرد دورکاری شرکت‌ها در جذب نیروی انسانی است چرا که بیشتر شرکت‌های با نیروهای دانشی، به‌ویژه آنهایی که در تهران بودند، به‌شدت در جذب نیروهای توانمند چالش داشتند. کمیابی نیروهای توانمند و رقابت شرکت‌های کوچک‌تر با شرکت‌های بزرگ‌تر و متمول‌تر با پیشنهادی بهتر و بالاتر کار جذب نیروها را به شدت سخت و چالشی کرده بود به‌گونه‌ای‌که خیلی از مواقع اصلا نمی‌توانستند نیروهای مناسب را پیدا کنند. اکنون دورکاری، اگر به‌خوبی و با فرآیندهای درست در این شرکت‌ها پیاده شود، این نوید و مزیت را برایشان ایجاد می‌کند که می‌توانند نیروهای خود را از دیگر شهرها هم جذب کنند بدون اینکه نیاز به مهاجرت آن فرد به شهر دفتر مرکزی شرکت باشد. گرچه ماهیت وجودی «دفتر مرکزی» هم زیر سوال است.
ورود نویدبخش به بورس
این روزها بحث ورود استارت‌آپ‌ها به بورس دوباره داغ شده است؛ گرچه در چهار سال گذشته بارها در این باره صحبت شده و وعده داده شده است. اگر این اتفاق بیفتد، نوید بخش چند اتفاق خوب- به‌ویژه برای کسب‌وکارهای کوچک‌تر- خواهد بود. نخست سرمایه‌گذارانی که تاکنون به خاطر روشن نبودن سناریوی خروج استارت‌آپ‌ها و بازگشت سرمایه‌شان، به این حوزه‌ها ورود نمی‌کردند احتمالا با تاخیری چندماهه و به‌مرور وارد می‌شوند. البته بعضی افراد از جمله خودم، نگرانی‌هایی دارند. گرچه ورود به بورس برای استارت‌آپ‌های بالغ و بزرگ شده - که بنا به تعریف دیگر استارت‌آپ هم نیستند- خوب است و مزایای زیادی هم دارد؛ اگر بخواهیم همه استارت‌آپ‌ها را به سمت بورس سوق دهیم خطر بزرگ به وجود آمدن حباب دات‌آر (همانند حباب دات‌کام) وجود دارد. بورسی شدن مزیت بسیار مهم دیگر یعنی نقد شدن سهام سرمایه‌گذاران، کارآفرینان و نیروهای سهامدار این شرکت‌ها را در پی دارد که خود نویدبخش سرمایه‌گذاری بیشتر و مشوق کارآفرینی بیشتر در کشور است.
تاب‌آوری و آینده
چیزی که اکنون مهم است تاب‌آوری کسب‌و‌کارها است. یعنی تا زمانی که فضای اقتصادی و سرمایه‌گذاری جسورانه پایدارتر شود، بتوانند دوام بیاورند و خودشان را با خودگردانی، صرفه‌جویی و بیشتر کردن درآمد، به‌جایی برسانند که درآمدهایشان دست‌کم کفاف هزینه‌هایشان را بدهد.
