گردشگری سلامت از نگاه سیاست‌های تجارت بین‌الملل
با توجه به ویژگی‌های خاص صنعت گردشگری سلامت که هم خدمات درمانی و هم بسته‌‌‌های گردشگری را پوشش می‌دهد، هر توریست سلامت ۵ تا ۱۰برابر بیشتر از یک توریست عادی خرج می‌کند، چون غالبا با اعضای خانواده می‌‌‌آیند و حدود ۲ تا ۳هفته در یک کشور می‌‌‌مانند و علاوه بر خدمات درمانی و سلامت از سایر خدمات تفریحی و اقامتی نیز استفاده می‌کنند. بنابراین تاثیری که این نوع گردشگری بر ارزآوری و اشتغال دارد به مراتب بیشتر از گردشگری معمولی است.
گردشگری سلامت در ایران سابقه‌‌‌ای حدودا ۲۰ساله دارد، اما هنوز نتوانسته است جایگاه خود را در نظام سلامت پیدا کند. در سال ۸۲ برای اولین بار این موضوع، از سوی وزارت بهداشت و درمان مورد توجه قرار گرفت و در سال۸۳ و پس از ادغام سازمان‌های میراث فرهنگی با ایرانگردی و جهانگردی، توریسم درمانی به صورت مستقل در ایران ایجاد شد.
برآورد ارزش بازار جهانی گردشگری پزشکی در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۶میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به حدود ۱۱۶میلیارد دلار افزایش یابد. در میان کشورهای همسایه، درآمد حاصل از گردشگری سلامت در ترکیه از حدود ۷۴۶میلیون دلار در سال ۲۰۱۵ به حدود ۳میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۹ به حدود ۷میلیارد دلار برسد. سهم صنعت گردشگری در GDP ترکیه حدود ۱۲درصد بوده که تقریبا نیمی از آن مربوط به گردشگری سلامت است.
براساس تعاریف توافق‌نامه تجارت خدمات (GATS)، تجارت در خدمات سلامت از طریق چهار روش صورت می‌گیرد که یکی از آنها گردشگری سلامت است. از این‌رو لازم است برای حفظ و ارتقای مزیت نسبی این بازار، اصول و سیاست‌های تجارت بین‌الملل به طور خاص مدنظر قرار گیرند و استراتژیها و عواملی که موجب افزایش قدرت رقابتی صنعت گردشگری سلامت میشوند تقویت شوند. یکی از دلایل دریافت خدمات پزشکی و درمانی در خارج از مرزهای کشورها، دریافت خدمات درمانی با کیفیت مشابه و قیمت‌های ارزان‌تر است. اگر هزینه‌های درمانی در ایالات‌متحده را مبنا بگیریم، دریافت خدمات مشابه در هند ۶۵ تا۹۰درصد، در مالزی ۶۵ تا ۸۰درصد، در ترکیه ۵۰ تا ۶۵درصد و در تایلند ۵۰ تا ۷۵درصد صرفهجویی هزینه ایجاد می‌کند و این به‌عنوان مزیت نسبی برای پذیرش گردشگر سلامت در کشورهای مذکور است. برای مثال، متوسط هزینه تعویض مفصل زانو در آمریکا حدود ۴۰هزار دلار است، در حالی که در مکزیک حدود ۱۵هزار دلار است.
هزینه تعویض مفصل ران در کشورهای درحال توسعه حدود ۷ تا ۱۵هزار دلار است، در حالی که در آمریکا حدود ۳۹هزار دلار است. در سال ۲۰۲۳، بیشترین سهم گردشگری پزشکی در جهان به‌ترتیب مربوط به جراحی‌‌‌های‌‌‌زیبایی (۲۵درصد)، خدمات دندان‌پزشکی (۱۵درصد)، درمان‌های ناباروری (۱۲درصد)، درمان‌های چشم‌‌‌پزشکی (۱۰درصد) و ارتوپدی (۱۰درصد) بوده است. تقریبا نیمی از سفرهای گردشگری سلامت برای صرفهجویی هزینه یا دسترسی به کیفیت بالاتر خدمات درمانی بوده، حدود ۴۰درصد آنها با هدف درمان همراه با استفاده از تعطیلات و ۲۰درصد به جهت زمان انتظار کوتاه‌‌‌تر بوده است.
طی سال‌های اخیر ایران نتوانسته است از مزیت‌های بالقوه موجود در این صنعت استفاده کند و جایگاه ایران در شاخص جهانی گردشگری پزشکی، طی ۵سال، از ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱، از رتبه ۴۱ به رتبه ۴۶ تنزل یافته، در حالی که جایگاه دبی از رتبه ۱۶ به رتبه ۶ و جایگاه ابوظبی از رتبه ۲۵ به رتبه ۹ ارتقا یافته است.
لازم است برای ارتقای جایگاه ایران در این حیطه قدرت رقابت‌پذیری کشور در این صنعت ارتقا یافته و مزیت‌های نسبی ارائه خدمات پزشکی و سلامتی گسترش یابد. از جمله عواملی که در صنعت گردشگری سلامت مزیت رقابتی ایجاد می‌کنند، شامل موارد ذیل هستند:
الف-عوامل درونی که شامل برخورداری از منابع داخلی، زیرساخت‌های بهداشتی-درمانی، نیروی انسانی متخصص، فناوری‌های پیشرفته درمانی و... است. ایران دارای ظرفیت‌‌‌های متعددی در جهت جذب توریسم سلامت است که می‌توان به چشمه‌های آب‌معدنی در اکثر استان‌‌‌های کشور، مناطق کویری و مناطق با تنوع آب‌‌‌و‌‌‌هوایی بالا اشاره کرد. همچنین از مزیت‌های دیگر، وجود بخش‌‌‌های درمانی ناباروری، دندان‌پزشکی، مراکز دیالیز و انجام انواع جراحی‌های قلب، پلاستیک، زیبایی، چشم و ارتوپدی در بیمارستانهای مراکز استان‌‌‌ها، انجام پیوند مغز استخوان، پیوند کلیه و کبد و سایر اندام‌ها و خدمات طب سنتی است.
ب-عامل تعیین‌‌‌کننده دیگر که لازم است در سیاستگذاری گردشگری سلامت مدنظر قرار گیرد، نیازسنجی و شرایط تقاضاست. تقاضا دارای جنبه‌‌‌های کمی و کیفی است. اگرچه ارزان بودن قیمت خدمات پزشکی ایران نسبت به برخی از کشورها، نقطه قوت محسوب می‌شود، اما برای حفظ این بازار، برآورده کردن استانداردهای بین‌المللی نقش بسزایی ایفا می‌کند. بیماران غالبا تمایل دارند خدمات سلامت را در مکان‌هایی دریافت کنند که استانداردها و کیفیت قابل قبول داشته باشند. جامعه بین‌المللی کیفیت مراقبت‌های سلامت (ISQua)، اعتباربخشی‌‌‌های منظمی را برای بیمارستان‌ها توصیه می‌کند که یکی از معمول‌ترین آنها تحت عنوان کمیسیون مشترک بین‌المللی (JCI) ارائه می‌شود. در سال ۲۰۲۲ بیشترین رتبه‌های اعتباربخشی JCI مربوط به ۲۰۶بیمارستان و کلینیک در امارات متحده عربی، ۱۰۵مرکز ارائه‌دهنده خدمات سلامت در عربستان‌سعودی، ۶۳مرکز در برزیل و ۵۹مرکز در تایلند بوده است. در حالی که بیمارستانهای ایران هنوز نتوانسته‌‌‌اند جایگاه قابل قبولی در این زمینه کسب کنند.
ج-عامل سومی که در ایجاد مزیت رقابتی نقش دارد، وجود صنایع مرتبط و حمایتکننده مانند صنعت بیمه، صنایع دارویی، صنایع ارتباطی، حمل‌ونقل و هتلداری هستند.
د-عامل چهارم موثر بر ارتقای قدرت رقابتی صنعت گردشگری سلامت، داشتن استراتژی و ساختار مناسب است. معمولا در کشورهای مختلف، وزارت گردشگری متولی امور گردشگری است، اما در ایران متولی مشخصی برای این حیطه وجود ندارد. وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، وزارت بهداشت و درمان و وزارت امورخارجه به صورت مجزا و غیرساختاریافته به این امر می‌پردازند و نبود استراتژی و مدیریت و عملکرد ساختاریافته موجب شکل‌‌‌گیری واسطه‌‌‌های غیررسمی، تعرفه‌‌‌گذاری غیراستاندارد، عدم‌نظارت بر کیفیت و قیمت، نبود بازاریابی و برندسازی مناسب می‌شود. نداشتن متولی مشخص موجب شده است که حتی آمار منسجم و قطعی از گردشگران سلامت، مراکز مورد مراجعه، حجم درآمد و ارزش افزوده ایجادشده در اقتصاد موجود نباشد.
و-عامل پنجم، سیاست‌های دولت است که بهنوعی تمام عوامل دیگر را نیز تحت‌‌‌الشعاع خود قرار می‌دهد. سیاست‌های دولت در امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی که در قالب اعمال مقررات و قوانین و تسهیل‌کننده‌‌‌ها متبلور میشوند، می‌توانند به طور مستقیم و غیرمستقیم اثرات مثبت یا منفی بر جذب گردشگران خارجی داشته باشند.
در مجموع اگرچه عوامل و مزیت‌های درونی و نیز تا حدی شرایط تقاضا قویا موجب ایجاد مزیت در صنعت گردشگری سلامت هستند، اما سایر عوامل مانند صنایع حمایتکننده، سیاست‌های دولت و استراتژیها تاکنون موجب شده‌‌‌اند که در این زمینه زیرساخت‌های لازم، قانون جامع و سیاست اجرایی کاملی که جزئیات و برنامه‌های عملیاتی را در بربگیرد وجود نداشته باشند و از این‌رو کشور ما نتوانسته است رتبه قابل قبولی در صنعت گردشگری سلامت داشته باشد و ارزآوری چندانی را در این حیطه موجب شود.
* استادتمام اقتصاد دانشگاه علوم‌پزشکی تهران
