«دنیای اقتصاد» در گفت‌وگو با دو فعال «زنجیره تامین» بررسی کرد؛
پای لنگ تجارت از «لجستیک»
در دنیای کنونی توانایی یک کشور در تجارت‌جهانی به شاخصهای متعددی ازجمله دسترسی به شبکه‌‌‌‌‌های لجستیکی جابه‌جایی محموله‌‌‌‌‌های باری در سطح جهانی وابسته است. درهمین‌‌‌‌‌حال ارتقای عملکرد لجستیکی به تسهیل تجارت، تنوع صادرات و همچنین جذابیت حداکثری برای جذب سرمایه خارجی ورشد اقتصادی منتهی خواهدشد. براساس آمار منتشرشده توسط بانک جهانی، رتبه ایران در شاخص عملکرد لجستیک در سال۲۰۱۶، برابر ۹۶ گزارش شده‌است. این رتبه در سال۲۰۱۸ به ۶۴ ارتقا یافته بود، اما در رتبه‌‌‌‌‌بندی که در ماه مه۲۰۲۳ منتشر شد، جایگاه ایران در شاخص عملکرد لجستیک از میان ۱۳۹کشور، به ۱۲۳ سقوط کرد. این عملکرد نامطلوب درحالی است که ایران از ظرفیت بالقوه قابل‌توجهی در صنعت لجستیک برخوردار است.
براساس آماری که اخیرا توسط مسوولان سازمان توسعه‌تجارت مطرح‌شده، هزینه تمامشده بار صادراتی در ایران حدود ۱۵درصد قیمت نهایی کالا را شامل می‌شود، درحالی‌که این رقم در سطح جهانی بین ۷ تا ۸درصد هزینه تمام‌شده‌بار صادراتی را شامل می‌شود. همچنین مدت‌‌‌‌‌زمان حمل‌بار به کشورهای مختلف حدود دو‌برابر میانگین جهانی است. هزینه حمل‌ونقل نیز بیش از ۱.۵برابر نرخ جهانی برآورد می‌شود. تمامی موارد یادشده تولید و تجارت را در قیاس با نمونه‌‌‌‌‌های مشابه خارجی، غیررقابتی می‌کند. این محدودیت‌ها درحالی است که بسیاری از کشورها از توسعه لجستیکی به‌عنوان راهبردی تجاری بهره می‌گیرند، با این‌‌‌‌‌وجود عقب‌‌‌‌‌ماندگی صنعت لجستیک از مسیر توسعه، می‌تواند به منزله ایجاد فرصتی برای رشد و توسعه‌‌‌‌‌یافتگی عمل کند. درواقع این صنعت به‌‌‌‌‌خصوص با توجه به مزیت‌های کشور از منظر جغرافیایی و ژئوپلیتیک، می‌تواند به بستر جذب سرمایه‌های خارجی بدل شود. هرچند باید تاکید کرد جذب سرمایه در چنین صنعت بزرگی نیازمند برقراری تعامل سازنده با دنیا در قالب توافق‌های سیاسی و اقتصادی خواهد بود.
وابستگی تولید و تجارت به لجستیک
مجتبی بهاروند، کارشناس صنعت لجستیک در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درخصوص اهمیت صنعت لجستیک و نقش آن در روند جذب سرمایه به کشور اظهار کرد: توجه به صنعت لجستیک و زنجیره تامین جزو ضروریات حیاتی هر کشوری برای تداوم مسیر توسعه است. بهره‌مندی از زنجیره تامین مناسب به‌‌‌‌‌منزله کسب موقعیت برنده در رقابت‌های مختلف ملی و بین‌المللی است. در دنیای کنونی به سبب پیچیده‌شدن اقتصادها، ضرورت صنعت لجستیک بیش از پیش مورد‌توجه قرارگرفته‌است، تاجایی‌که از این صنعت به‌عنوان یکی از صنایع ارزآور عصر کنونی یاد می‌شود.
وی افزود: سرمایه‌گذاری کشورها در حوزه صنعت لجستیک به بهبود اقتصادهای مختلف منجر خواهدشد. با توجه به اهمیت و نقش صنعت لجستیک، این صنعت می‌تواند به‌عنوان اولویت سرمایه‌گذاری شناخته شود. از لجستیک باید به‌عنوان مادر سرمایه‌گذاری نام برد. چنانچه این صنعت توسعه نیابد، در سایر صنایع نیز موفق نخواهیم شد چراکه صنعت لجستیک نقش اساسی در زنجیره تامین تولید، تجارت و همچنین کاهش هزینه‌ها و بهبود بهره‌‌‌‌‌وری دارد.
این فعال عرصه تجارت افزود: بهبود صنعت لجستیک تاثیر مستقیمی بر کاهش هزینه‌های تولید دارد،ازجمله آنکه به‌دنبال توسعه‌‌‌‌‌یافتگی این صنعت، هزینه حمل‌ونقل کاهش خواهد یافت. لجستیک و زنجیره تامین به هم وابسته هستند. توسعه این بخش، بر موجودی انبارها، کاهش ضایعات و تاخیرها نیز تاثیر مثبت خواهدداشت.بهاروند گفت: تجارت و صنعت لجستیک وابستگی نزدیکی به یکدیگر دارند. بهبود صنعت لجستیک به‌‌‌‌‌منزله ارتقای سطح تجاری نیز محسوب می‌شود؛ درهمین‌‌‌‌‌حال رقابت‌پذیری کسب‌وکارها را به‌دنبال خواهدداشت. به‌علاوه آنکه هزینه کسب‌وکارها کاهش و خدمات‌‌‌‌‌رسانی آنها بهبود خواهد یافت.صادرات و واردات وابسته به زیرساخت‌های صنعت لجستیک است. بهبود صنعت لجستیک به کاهش هزینه تجارت، کاهش زمان مسیر صادرات و واردات منتهی خواهدشد. به‌علاوه آنکه هزینه ترخیص‌کالا را کاهش خواهد داد، درنتیجه تجارت روان‌‌‌‌‌تری خواهیم‌داشت. درهمین‌‌‌‌‌حال باید تاکید کرد که افزایش جذب سرمایه‌گذاری و لجستیک مناسب به تحرک بیشتر در اقتصاد منجر خواهدشد.
این کارشناس صنعت لجستیک در پاسخ به سوالی مبنی‌بر نقش صنعت ریلی در توسعه لجستیک گفت: کشور ما پهناور و استراتژیک است. ایران در مسیر شاهراه‌‌‌‌‌های ترانزیتی منطقه واقع شده‌است، ایران ظرفیت‌های استراتژیک گسترده‌ای دارد؛ طبعا در چنین پهنه گسترده‌ای توسعه صنعت ریلی اهمیت ویژه‌ای می‌‌‌‌‌یابد. توسعه حمل‌ونقل ریلی می‌تواند تاثیر مثبت بسزایی بر ارتقای شاخصهای لجستیکی کشور نیز داشته‌باشد. صنعت ریلی در رده صنایع ارزان و پاک قرار دارد. بهره‌مندی از حمل ریلی در تولید و تجارت محصولات مختلفی که در مسیرهای طولانی حمل می‌شوند، صرفه اقتصادی را در این بخش ارتقای جدی خواهد داد. حمل ریلی همچنین با توجه به مصرف پایین سوخت، از منظر محیط‌زیستی نیز اهمیت می‌‌‌‌‌یابد، بنابراین توسعه صنعت ریلی را باید از منظرهای متفاوتی مورد‌توجه قرارداد.
وی گفت: یکی از ابزارهای مهم توسعه اقتصادی، توسعه حمل‌ونقل ریلی به‌ویژه در بحث تجارت خارجی است چراکه به ارتقای حضور ما در بازارهای جهانی منتج خواهدشد. باوجود تمام مزیت‌هایی که برای توسعه صنعت ریلی یاد شد، در حوزه توسعه و بهره‌‌‌‌‌برداری از صنعت ریلی شرایط مناسبی نداریم. همین عقب‌‌‌‌‌ماندگی صنعت لجستیک نیز به هزینه‌های تولید و تجارت می‌افزاید.این کارشناس صنعت لجستیک در پاسخ به سوالی مبنی‌بر راهکارهای افزایش سهم بخش‌خصوصی در صنعت لجستیک و آثار آن برای اقتصاد کشور گفت: هیچ کشوری بدون حضور مستمر و مفید بخش‌خصوصی به رشد و توسعه پایدار نخواهد رسید. بنا به تجربه جهانی می‌توان این‌‌‌‌‌طور ادعا کرد؛ کشورهای توسعه‌‌‌‌‌یافته، بخش‌خصوصی قدرتمندی دارند. حاکمیت دولتی نیز در توسعه زیرساخت‌ها بهخوبی عمل کرده‌است. در چنین فضایی بسترسازی برای حضور بخش‌خصوصی در توسعه صنعت لجستیک، می‌تواند تاثیر بسزایی در اصلاح عملکرد این بخش داشته‌باشد. هرچند در این میان از دولت نیز انتظار می‌رود موانع پیش‌روی توسعه را مرتفع کند. دولت‌ها می‌توانند با ارائه مشوق‌‌‌‌‌های مالیاتی به بخش خصوصی، تسهیلات با بهره پایین، اصلاح قوانین و مقررات و... مسیر توسعه صنعت لجستیک را با اتکا به ظرفیت بخش‌خصوصی هموار کنند.
پتانسیل‌های رشد
مهرداد خرازچی، فعال صنعت لجستیک در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اظهار کرد: ایران به دلیل قرارگرفتن در کریدور شمال – جنوب (اتصال روسیه و اروپا به هند و جنوب‌آسیا) و کریدور شرق-غرب(چین به اروپا و خاورمیانه)، از پتانسیل بالایی در تجارت و ترانزیت کالا برخوردار است. همچنین دسترسی به آب‌های آزاد(خلیج‌فارس و دریای عمان) و مرزهای زمینی با کشورهای مهمی همچون عراق، ترکیه، پاکستان و افغانستان، موقعیت لجستیکی کشور را تقویت می‌کند. زیرساخت‌های لجستیکی ایران را در سطوح مختلفی ازجمله بنادر، راه‌آهن، جاده‌‌‌‌‌ها و فرودگاه‌ها می‌توان دسته‌بندی کرد.
وی در تشریح مهم‌ترین نقاط قوت صنعت لجستیک ایران گفت: دسترسی به بازارهای منطقه‌ای پرتقاضا و همچنین توسعه زیرساخت‌های ریلی و بندری همچون چابهار از مهم‌ترین نقاط قوت صنعت لجستیک در ایران است.درهمین‌‌‌‌‌حال از مهم‌ترین نقاط ضعف کشور در صنعت لجستیک باید به تحریم‌های بین‌المللی، کمبود سرمایه‌گذاری در لجستیک مدرن و نبود قابلیت رقابت با هاب‌‌‌‌‌های لجستیک پیشرفته کشورهای منطقه، اشاره کرد. در چنین فضایی تحریم‌ها و محدودیت در فناوری لجستیک، توسعه صنعت لجستیک در کشورهای همسایه و نیاز ما به رقابت با بنادر مهم و توسعه‌یافته‌‌‌‌‌ای همچون بنادر دبی و جبل‌‌‌‌‌علی و همچنین نیاز به جذب سرمایه‌گذاری خارجی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی توسعه صنعت لجستیک کشور هستند. بااین‌‌‌‌‌وجود همچنان توسعه کریدور بین‌المللی شمال – جنوب، افزایش همکاری با چین و روسیه در پروژه‌های لجستیک، دیجیتیالی‌‌‌‌‌سازی زنجیره تامین و استفاده از فناوری بلاک‌چین می‌تواند در نقش توسعه صنعت لجستیک عمل کند. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که ایران با وجود پتانسیل بالا در صنعت لجستیک و ترانزیت، به دلیل تحریم‌ها، کمبود سرمایه‌گذاری و رقابت با هاب‌‌‌‌‌های منطقه‌ای، هنوز نتوانسته جایگاه بهینه‌‌‌‌‌ای در منطقه کسب کند. بااین‌حال درصورت رفع تحریم‌ها و بهبود زیرساخت‌ها می‌تواند به یکی از قطب‌‌‌‌‌های مهم لجستیک در غرب آسیا بدل شود.
خرازچی افزود: یکی از مهم‌ترین موانع پیش‌روی جذب سرمایه با هدف توسعه صنعت لجستیک کشور، تحریم و تنش‌های سیاسی است. وی درخصوص اثرگذاری صنعت لجستیک بر تجارت گفت: ساختارهای پیچیده حاکم بر اقتصاد ایران و همچنین تحریم و توسعه‌‌‌‌‌نیافتگی صنعت لجستیک، از موانع مهم پیش‌روی تجارت بین‌المللی ما است. تجارت خارجی از دو منظر یعنی صادرات و واردات و ترانزیت، مورد‌توجه است. با توجه به ضعف حاکم بر صنعت لجستیک و زیرساخت‌های قدیمی این بخش، تجارت خارجی از هر دو منظر یادشده با چالش مواجه است.
تولید و تجارت کم‌‌‌‌‌بازده
خرازچی گفت: متاسفانه در حال‌حاضر آمار دقیقی درخصوص هزینه لجستیک و اثرگذاری آن بر هزینه‌های تولید و تجارت وجود ندارد، بااین‌‌‌‌‌وجود می‌توان این‌‌‌‌‌طور ادعا کرد؛ هزینه قابل‌توجهی از محل لجستیک به تولید و تجارت ما وارد می‌شود. این هزینه‌ها به‌‌‌‌‌مراتب بالاتر از نرم‌‌‌‌‌های جهانی است. با توجه به تجربه شخصی فعالیت در صنعت لجستیک می‌توانم این‌‌‌‌‌طور ادعا کنم که در حال‌حاضر حدود ۲۰ تا ۳۰درصد هزینه تمامشده تولید به هزینه لجستیک بازمی‌‌‌‌‌گردد. این رقم در برخی صنایع تا ۴۰درصد هم می‌رسد که عملا رقابت‌پذیری تولید و تجارت را در کشور به‌شدت کاهش داده‌است. حال چنانچه بتوانیم رقابت را در صنعت لجستیک ارتقا دهیم، هزینه این بخش کاهش خواهد یافت. بالطبع باید منتظر افزایش حجم مبادلات نیز باشیم و درنتیجه رقابت در این بخش ارتقا خواهد یافت، بنابراین ایجاد بازار رقابتی در صنعت لجستیک کشور، یکی از راهکارهای برون‌‌‌‌‌رفت از این شرایط نامساعد است.
وی افزود: در داخل کشور پتانسیل لازم برای توسعه صنعت لجستیک مشاهده نمی‌شود، بااین‌‌‌‌‌وجود چنانچه تنش‌های سیاسی میان ایران و سایر کشورها مرتفع و تحریم‌ها برطرف شود، ایران می‌تواند به قطب لجستیکی منطقه تبدیل شود. رفع موانع تحریمی و باز‌شدن درهای اقتصاد آزاد، می‌تواند در بهبود صنعت لجستیک موثر باشد.خرازچی با اشاره به ایرادات شبکه توزیع گفت: در کشور شبکه توزیع مناسبی نداریم که از ضعف در صنعت لجستیک نشات می‌گیرد و همین موضوع لطمات جدی به تولید و تجارت تحمیل می‌کند. چنانچه امکانی برای جذب سرمایه‌های خارجی به این صنعت فراهم شود، تاثیر بسزایی بر بهبود اوضاع اقتصادی ما خواهدداشت که اثرگذاری سیاسی کشور را در عرصه بین‌المللی ارتقا خواهد داد.
توسعه با اتکا به پتانسیل‌های بندری
این کارشناس صنعت لجستیک گفت: ایران از نظر جغرافیایی موقعیت استراتژیکی دارد و می‌تواند پل ارتباطی آسیای‌میانه، قفقاز و خلیج‌فارس باشد. کریدور شمال-جنوب یکی از پروژه‌های مهم ایران برای جذب ترانزیت کالا از روسیه و هند است، اما رقابت با بنادر دبی(امارات) و بندر حمد(قطر) سخت است، زیرا این بنادر زیرساخت‌های مدرن‌‌‌‌‌تر و خدمات لجستیکی بهتری ارائه می‌دهند. البته نباید فراموش کرد که ایران از موقعیت جغرافیایی عالی برای ترانزیت کالا برخوردار است. کشور ما بنادر مهمی دارد که از قابلیت رشد برخوردار هستند. درهمین‌‌‌‌‌حال صادرات بالای نفت و گاز که بخش عمده‌ای از تجارت دریایی را تشکیل می‌دهد، می‌تواند برای کشور مفید باشد.
رشد در بال حمل هوایی بار
خرازچی گفت: ناوگان هواپیمایی باری نیز سهم موثری از جابه‌جایی و کارآیی صنعت لجستیک را بر عهده دارد. با این‌‌‌‌‌وجود براساس آمار‌ها می‌توان این‌‌‌‌‌طور ادعا کرد؛ ایران در بخش حمل‌ونقل هوایی در قیاس با رقبای منطقه‌ای خود (یعنی کشورهای ترکیه، امارات، عربستان، قطر، کویت و...) ضعیف عمل کرده‌است. بدون‌تردید تحریم و محدودیت در خرید هواپیماهای جدید و عدم‌توسعه کافی زیرساخت‌ها از دلایل اصلی عقب‌‌‌‌‌ماندگی صنعت حمل هوایی در کشور است.کشورهایی همچون امارت، ترکیه و قطر با سرمایه‌گذاری در بخش لجستیک هوایی، توانسته‌‌‌‌‌اند به قطب‌‌‌‌‌های مهم حمل‌ونقل هوایی بدل شوند. چنانچه تحریم‌های اعمالی علیه ایران مرتفع و امکان جذب سرمایه به این بخش مهیا شود، ایران پتانسیل خوبی برای تبدیل‌شدن به یک هاب حمل‌ونقل هوایی در منطقه خواهدداشت.
این فعال صنعت لجستیک در تشریح حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای و نقش آنها در توسعه صنعت لجستیک کشور افزود: شبکه ریلی ایران به کشورهای همسایه همچون ترکیه، پاکستان، افغانستان و جمهوری‌آذربایجان متصل است. پروژه‌های مهمی نیز برای توسعه خط ریلی در دست اجراست. درهمین‌‌‌‌‌حال باید تاکید کرد؛ ایران دارای شبکه جاده‌ای نسبتا گسترده‌ای است اما کیفیت مسیرها نیاز به بهبود دارد.
