بازخوانی ابعاد سفر رییس‌جمهور به کشور آذربایجان؛
تفاهم در باکو
۷ تفاهم‌نامه همکاری به امضای پزشکیان و علی‌اف رسید
سفر رئیس‌جمهور ایران و هیات همراه به باکو / عکس: president.ir
امضای هفت تفاهم‌نامه
به گزارش ایسنا، علاوه بر بیانیه مشترک سفر که به امضای روسای جمهور رسید، ۷ تفاهم‌نامه نیز در عرصه‌های رایزنی سیاسی، حمل‌ونقل، مبادلات فرهنگی، همکاری‌های بهداشتی، رسانه‌ای و سرمایه‌گذاری به امضای مقامات مرتبط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان رسید. بعد از دیدار روسای جمهوری ایران و جمهوری آذربایجان، پزشکیان در نشست خبری مشترک به امضای توافقات میان طرفین در این سفر اشاره کرد و گفت: «تصمیم مهم دیگری که اتخاذ شد، تدوین یک برنامه راهبردی جامع میان دو کشور است که به دستور رئیس‌جمهور محترم آذربایجان و با هماهنگی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران پیگیری خواهد شد. این برنامه چارچوبی برای گسترش همکاری‌های صنعتی، علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی میان ایران و آذربایجان فراهم خواهد کرد.»
به گزارش ایسنا، رئیس‌جمهور ضمن ابراز خرسندی از سفر به باکو، گفت: «پیش از هر چیز لازم می‌دانم از برادر عزیزم جناب آقای الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور محترم آذربایجان، به دلیل میزبانی گرم، صمیمانه و نگاه بلند ایشان نسبت به تحولات منطقه و آینده روابط دوجانبه، صمیمانه قدردانی کنم.»
رئیس‌جمهور با اشاره به پیشینه تاریخی روابط ایران و آذربایجان اظهار کرد: «روابط ما ریشه در قرون گذشته دارد و نه‌تنها تازه آغاز نشده، بلکه استمرار پیوندهای دیرینه‌ای است که میان ملت‌های ما برقرار بوده است. همانند همسایگانی که در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند و یار و پشتیبان یکدیگرند، ما نیز همواره در کنار هم بوده‌ایم و خواهیم بود.»
پزشکیان با تاکید بر اشتراکات فرهنگی، دینی، اعتقادی، فکری و سیاسی دو کشور افزود: «ما به این اشتراکات افتخار می‌کنیم و بر مبنای همین پیوندهای عمیق، مصمم به تقویت هرچه بیشتر روابط هستیم. در بسیاری از زمینه‌ها می‌توانیم تجربیات خود را به اشتراک بگذاریم، از بازارهای یکدیگر بهره ببریم و ارتباطات منطقه‌ای را توسعه دهیم.» رئیس‌جمهور همچنین به امضای توافقات دوجانبه در این سفر اشاره کرد و گفت: «تصمیم مهم دیگری که اتخاذ شد، تدوین یک برنامه راهبردی جامع میان دو کشور است که به دستور رئیس‌جمهور محترم آذربایجان و با هماهنگی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران پیگیری خواهد شد. این برنامه چارچوبی برای گسترش همکاری‌های صنعتی، علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی میان ایران و آذربایجان فراهم خواهد کرد.»
پزشکیان با تاکید بر اهمیت همکاری‌های منطقه‌ای ادامه داد: «ایران و آذربایجان می‌توانند با همکاری و احترام متقابل به تمامیت ارضی و سلایق یکدیگر، صلح، آرامش و امنیت را در منطقه برقرار کنند. اگر کشورهای اسلامی و همسایگان منطقه دست در دست هم دهند، خواهند توانست الگویی موفق‌تر از آنچه امروز در اروپا می‌بینیم، ارائه کنند.» رئیس‌جمهور با اشاره به ضرورت گسترش همکاری‌های زیرساختی و اقتصادی تصریح کرد: «ما می‌توانیم شبکه‌های حمل‌ونقل و مالی را به هم متصل کنیم، تجارت را توسعه دهیم، کریدورهای شرقی-غربی و شمالی-جنوبی را فعال‌تر کنیم و زمینه‌های مشترک برای سرمایه‌گذاری و تولید را فراهم آوریم.»
پزشکیان با تاکید بر اشتراکات خانوادگی و تاریخی ملت‌های دو کشور خاطرنشان کرد: «این پیوندهای عمیق، مانعی در برابر هرگونه تلاش برای ایجاد تفرقه میان ماست. با عزم و اراده‌ای که در رئیس‌جمهور محترم آذربایجان می‌بینم و با تعهدی که از سوی ایران وجود دارد، اطمینان دارم همه توافقات موجود و آنچه در آینده تدوین خواهد شد، با جدیت دنبال و عملیاتی خواهد شد.» پزشکیان در نهایت تاکید کرد: «هنگام حضور در جمهوری آذربایجان، احساس می‌کنم در میان مردم خودم هستم؛ گویی در تبریز یا اردبیل حضور دارم. این احساس نزدیکی و برادری، سرمایه بزرگی برای توسعه ارتباطات اقتصادی، فرهنگی، علمی و امنیتی میان دو کشور است. ان‌شاءالله با تلاش‌های مشترک، آینده‌ای روشن برای ملت‌های خود و نسل‌های آینده رقم خواهیم زد.»
استقبال علی‌اف از پزشکیان
رئیس‌جمهور پیش از ظهر روز دوشنبه با استقبال یعقوب ایوبوف معاون نخست‌وزیر و سمیر شریف‌اف معاون وزیر امور خارجه آذربایجان، وارد فرودگاه بین‌المللی حیدر علی‌اف شهر باکو شد. مراسم استقبال رسمی رئیس‌جمهوری آذربایجان از پزشکیان، ظهر روز گذشته در کاخ زاگولبا در باکو انجام گرفت و رئیس‌جمهوری ایران مورد استقبال رسمی الهام علی‌اف قرار گرفت. به گزارش ایسنا، در این مراسم استقبال رسمی، ابتدا سرود ملی جمهوری اسلامی ایران و سپس سرود ملی جمهوری آذربایجان از سوی یگان تشریفات حاضر در میدان نواخته شد.
چه کسانی به باکو رفتند؟
به گفته علی احمدنیا، رئیس امور اطلاع‌رسانی دولت، وزرای همراه رئیس‌جمهور در سفر به جمهوری آذربایجان، دکتر عراقچی وزیر خارجه، خانم دکتر صادق وزیر راه و شهرسازی، دکتر علی‌آبادی وزیر نیرو، دکتر صالحی امیری وزیر میراث فرهنگی و دکتر هاشمی وزیر محترم ارتباطات بودند. همچنین آقای حاجی‌میرزایی رئیس دفتر رئیس‌جمهور و آقای دکتر سنایی معاون سیاسی رئیس‌جمهور در این سفر حضور داشتند.
مسیر توسعه روابط
در ابتدای این سفر، مسعود پزشکیان با حضور در نشست هیات‌های عالی‌رتبه ایران و جمهوری آذربایجان، با ابلاغ سلام گرم مقام معظم رهبری به مقامات آذربایجان، تصریح کرد: «جمهوری اسلامی ایران همواره بر حمایت از حقوق مردم آذربایجان تاکید داشته و بر این باور است که منطقه قره‌باغ بخش جدایی‌ناپذیر از خاک جمهوری آذربایجان است.» رئیس‌جمهور حضور هیات ایرانی در باکو را نشانه عزم جدی دو کشور برای تحکیم پیوندها، تقویت وحدت و گسترش انسجام میان ایران و جمهوری آذربایجان دانست. پزشکیان صبح روز گذشته پیش از ترک تهران به مقصد باکو درباره اهداف این سفر گفت: «این سفر براساس دعوت رسمی از طرف کشور برادر و دوست آذربایجان انجام شده است. ما علاقه داریم با عزیزانمان در این کشور ارتباط داشته باشیم.»
روابط پیچیده اما پیوسته
سفر رئیس‌جمهور به باکو در شرایطی انجام گرفت که روابط و مناسبات دو کشور طی سال‌های اخیر با فرازوفرودهای زیادی همراه بوده است. از جمله مسائلی که در این مدت بر این مناسبات سایه افکنده بود، ادعای باکو و آنکارا در مطرح کردن بحث کریدور زنگزور بوده است.
دسته‌‌‌‌‌‌ای از کارشناسان می‌‌‌‌‌‌گویند که هدف غایی باکو و ترکیه از ایجاد کریدور، درواقع تصرف آن منطقه (استان سیونیک در مرز ایران و ارمنستان) است و انگیزههای گسترش سرزمینی را در سر می‌‌‌‌‌‌پرورانند. همچنین از آنجا که بخش زیادی از نفت آذربایجان توسط شرکت بریتیش پترولیوم استخراج می‌شود، عده‌‌‌‌‌‌ای از نقش‌‌‌‌‌‌آفرینی کشورهای غربی و ناتو در ایجاد این دالان سخن می‌‌‌‌‌‌گویند و معتقد هستند که درنهایت ایجاد چنین دالانی به صدور آسان‌‌تر نفت خزر (آذربایجان) به اروپا کمک می‌کند. اما برخی نیز به انگیزههای ترکیه و آذربایجان درباره جهان ترکی اشاره و استدلال می‌کنند که باکو و آنکارا، سودای گسترش قلمرو ترکی را دارند.
ایران با ایجاد دالانی موسوم به زنگزور مخالف است و دلایل درستی هم دارد، چرا که باکو نمی‌‌خواهد این دالان را در حاکمیت ارمنستان بپذیرد، بلکه می‌‌خواهد بدون هیچ‌گونه دخل‌وتصرفی از سوی ایروان چنین کریدوری را ایجاد کند.
حادثه دیگری که روابط دو کشور را در تاریخ ۷ بهمن ۱۴۰۱ (۲۷ ژانویه ۲۰۲۳) تحت‌تاثیر قرار داد، زمانی بود که یاسین حسین‌زاده، با اسلحه کلاشنیکف به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران حمله کرد. این حمله منجر به کشته شدن رئیس تیم حفاظت سفارت و زخمی شدن دو نفر دیگر شد. ایران این حمله را ناشی از انگیزههای شخصی مهاجم و مرتبط با مسائل خانوادگی وی اعلام کرد، اما جمهوری آذربایجان آن را «اقدام تروریستی» خواند. در پی این حادثه، جمهوری آذربایجان سفارت خود در تهران را تعطیل کرد اما درنهایت در ۲۵ تیر ۱۴۰۳، سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، البته در مکانی جدید، به عنوان نشانه‌ای از تمایل دو کشور برای عادی‌سازی روابط، بازگشایی شد. اکنون نیز امید می‌رود که با توجه به سفری که رئیس‌جمهور به این کشور داشت، روابط تهران و باکو بیش از گذشته در مسیر بهبود قرار بگیرد.
گامی برای ترمیم همسایگی راهبردی
حامد خسروشاهی، پژوهشگر مسائل قفقاز جنوبی، درباره اهمیت سفر مسعود پزشکیان به باکو به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «رئیس‌جمهور با این سفر پیام روشنی درباره عزم تهران برای بازتعریف مناسبات با جمهوری آذربایجان ابلاغ کرد. این سفر که پس از تحولات پرتنش سال‌های اخیر در قفقاز جنوبی انجام شد، با امضای ۷ تفاهم‌نامه همکاری و صدور بیانیه مشترک، می‌تواند نقطه شروع تازه‌ای در روابط دو کشور باشد.»
پزشکیان با ابلاغ سلام رهبر انقلاب به الهام علی‌اف، ضمن ابراز امیدواری برای آغاز حرکتی نو در توسعه مناسبات، تاکید کرد ایران و آذربایجان باید به روابطی «عمیق‌تر و بهتر» برسند. علی‌اف هم با اشاره به اهمیت استراتژیک پروژه کریدور شمال-جنوب، سفر رئیس‌جمهور ایران را عاملی برای گسترش همکاری‌های دوجانبه خواند و امضای اسناد متعدد را نشانه تلاش مشترک تهران و باکو برای عبور از چالش‌های گذشته دانست.
به گفته این کارشناس، از سال ۲۰۲۰ و پایان جنگ دوم قره‌باغ، مناسبات تهران و باکو با فرازوفرودهایی همراه شد؛ نگرانی ایران از طرح‌های ژئوپلیتیکی مانند دالان زنگزور، نزدیکی جمهوری آذربایجان به رژیم صهیونیستی و گسترش نفوذ ترکیه، فضای روابط را سنگین کرده بود. حادثه حمله به سفارت آذربایجان در تهران هم بر این سردی افزود. در چنین زمینه‌ای، سفر پزشکیان حامل دو پیام بود: «آمادگی ایران برای ترمیم سوءتفاهم‌ها و تاکید بر ظرفیت‌های اقتصادی.»
خسروشاهی توضیح داد: «ترکیب هیات همراه پزشکیان، شامل استانداران استان‌های شمال‌غربی، تجار و بازرگانان، و محوریت پروژه‌های حمل‌ونقل، گمرک و سرمایه‌گذاری، نشان می‌دهد تهران به توسعه عمل‌گرایانه مناسبات چشم دوخته است. با توجه به تحریم‌های غرب علیه روسیه و اهمیت‌یابی کریدورهای ترانزیتی جدید، همکاری ایران و آذربایجان می‌تواند نقش مهمی در اتصال جنوب به شمال اوراسیا ایفا کند.»
این کارشناس درنهایت گفت با‌این‌حال، بدون رفع سوءظن‌های امنیتی و کنترل مداخلات طرف‌های ثالث، فرصت‌های اقتصادی بالفعل نخواهد شد. اکنون زمان نهادینه کردن گفت‌وگوهای منظم و تدوین راهبردهای مشترک برای توسعه متوازن است؛ گامی که سفر پزشکیان، امید به تحقق آن را پررنگ‌تر کرده است.
