فراز و فرود خودروسازی در بیش از دو دهه گذشته
صعود طلایی تا سقوط تحریمی
بررسی روند تولید خودروی سواری در ایران از سال ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۳ حکایت از آن دارد که در این بازه ۲۴ ساله، خودرو با فراز و نشیبهای متعددی روبه‌رو بوده که جدا از تحریمهای بین‌المللی تحت‌تاثیر عوامل مختلفی از جمله سیاست‌‌های داخلی، نوسانات اقتصادی و برنامه‌‌های صنعتی کشور قرار گرفته است.«دنیای‌اقتصاد» در این گزارش روند ۲۴ ساله تولید خودرو را مورد بررسی قرار داده است .
آنچه مشخص است صنعت خودرو به‌‌عنوان یکی از صنایع مادر و پیشران توسعه اقتصادی، جایگاه ویژه‌‌ای در اقتصاد ایران دارد. از آنجا که این صنعت با بیش از ۶۰ صنعت دیگر در ارتباط است، تحولات آن می‌تواند نشانگری از وضعیت کلی تولید و اقتصاد کشور باشد. بررسی تولید ۲۴ ساله خودرو نشان می‌دهد که هرگاه کشور در مسیر ثبات و تعامل بین‌المللی قرار گرفته، تولید افزایش یافته و در مقابل، تحریمها، سوءمدیریت و بحران‌های اقتصادی، کاهش چشمگیر تولید را به دنبال داشته‌‌اند.در این زمینه می‌توان تولید خودرو در همین سال گذشته را مثال زد. تشدید تحریمها از یکسو تولید را تحت‌تاثیر قرار داد و از سوی دیگر قطعی برق و گاز و همچنین عدم‌تخصیص بهینه ارز به تولید و حتی تاخیر در قیمت‌گذاری، نمایانگر سوءمدیریت دولتی بود.در این بین شرکت‌های نیمه‌دولتی ( ایران خودرو و سایپا) به دلیل نداشتن شرکای خارجی و داخلیسازی بیش از نیمی از قطعات، بیشترین آسیب را از سوءمدیریت‌های دولتی و صنعتی دیدند این در شرایطی است که شرکت‌های بخش خصوصی به دلیل مونتاژ محصولات خارجی و ارزبری بالای تولید، بیشترین آسیب را از تحریمها متحمل شدند.
در هر صورت صنعت خودروی ایران، یکی از کلیدی‌‌ترین پیشران‌‌های اقتصادی کشور، طبق بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» در دو دهه گذشته مسیری پر از نوسان، فرصت و تهدید را پشت سر گذاشته است و همان‌طور که عنوان شد، نگاهی به آمارهای تولید خودروهای سواری از سال ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۳، تصویری گویا از تاثیر مستقیم سیاست‌‌های داخلی و خارجی، تحریمها، توافقات بین‌المللی و کیفیت مدیریت اقتصادی بر این صنعت ارائه می‌دهد.نمودار تولید در ۲۴ سال گذشته نشان می‌دهد که بخشی از تولید تحت‌تاثیر تحریم بوده اما بخش اعظم آن متاثر از دولتی بودن این صنعت و همچنین سوءمدیریت بوده است.
در این گزارش، با اتکا به آمار تولید و تحلیل روندها، فرازوفرودهای این صنعت را از نقطه شروع تا به امروز واکاوی می‌‌کنیم.
دهه ۸۰؛ خیز آرام تولید خودرو
دهه ۸۰ شمسی را می‌توان به‌‌عنوان دوره رشد زیرساختی صنعت خودرو در کشور قلمداد کرد. در آغاز این دهه، یعنی سال ۱۳۸۰، تولید خودروهای سواری در کشور تنها ۳۲۶هزار دستگاه بود. اما با عبور از سال‌های آغازین، در سال ۱۳۸۶ این عدد به بیش از ۹۵۰هزار دستگاه رسید، یعنی افزایش تقریبا سه برابری ظرف شش سال.این رشد قابل‌توجه، حاصل اجرای سیاست‌‌های توسعه‌‌ای دولت‌‌های وقت، حمایت‌‌های هدفمند از صنعت، افزایش تقاضای بازار و همکاری با شرکای خارجی مانند پژو و رنو بود. در این سال‌ها به دلیل ارتباطات بین‌المللی و روابط حسنه ایران با دیگر کشورها، بسیاری از خودروسازان به خصوص فرانسوی‌ها تمایل به حضور بیشتر در بازار خودرو کشور داشتند. این عوامل باعث شد صنعت خودرو به سرعت در ساختار اقتصادی کشور تثبیت شود.
سال‌های طلایی؛ عبور از مرز یک میلیون
سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ را می‌توان سال‌های اوج‌‌گیری صنعت خودرو خواند. در سال ۱۳۸۸ تولید از مرز یک میلیون دستگاه عبور کرد و در سال ۱۳۹۰ با ثبت رقم یک میلیون و420هزار و 709 دستگاه به یکی از بالاترین سطوح تاریخ صنعت خودرو در ایران رسید. این دوران را می‌توان «دوره طلایی» صنعت خودرو خواند، دوره‌‌ای که در آن درآمد نفتی رشد کرد و شاهد تزریق درآمدهای نفتی به اقتصاد بودیم. در چنین وضعیتی توسعه ظرفیت کارخانه‌‌ها و ثبات نسبی اقتصادی، موتور محرک تولید شد.از سوی دیگر با امکان رشد درآمدهای ارزی تولید بخش خصوصی کشور نیز رونق یافت و با گسترش مدل‌‌های مونتاژ، شاهد ورود خودروهای جدید و توسعه بازار داخلی بودیم.
آغاز زمستان خودروسازی
ورق رشد تولید خودرو اما در سال 91 برگشت به‌طوری که در این سال با اعمال نخستین دور از تحریمهای جدی هسته‌‌ای و قطع همکاری بسیاری از شرکای خارجی، صنعت خودرو دچار شوک سنگین شد. تولید خودروهای سواری به ۷۸۸هزار دستگاه در سال ۱۳۹۱ کاهش یافت و سال بعد به کف ۶۲۴هزار دستگاه رسید، یعنی پایین‌‌ترین سطح تولید در کل بازه مورد بررسی.
خروج شرکت‌هایی چون پژو، اختلال شدید در واردات قطعات، تورم ناشی از افزایش نرخ ارز و رکود بازار از دلایل اصلی این افت تاریخی است. این دوره را به درستی می‌توان «زمستان خودروسازی» نامید. این در حالی است که صنایع مرتبط با خودرو نیز از افت تولید متاثر شدند.در این دوره خودروسازی بخش خصوصی نیز با افت تولید چشمگیری روبه‌رو بود و با ترک شرکای خارجی اروپایی، کره‌ای و ژاپنی این بخش از خودروسازی کشور به سمت تولید محصولات چینی رفت.
بهار برجامی
با آغاز دولت یازدهم و جدیت در مذاکرات برجام، نشانه‌‌هایی از احیای صنعت خودرو نمایان شد. در سال ۱۳۹۳ تولید به ۹۵۸هزار دستگاه رسید و در سال‌های بعد، روند صعودی ادامه یافت. سال ۱۳۹۶ با ثبت رقم یک میلیون و442هزار و620 دستگاه، بالاترین رکورد تاریخی تولید خودرو در کشور ثبت شد.امضای برجام در سال ۱۳۹۴ نقطه عطفی برای صنعت خودرو بود. همکاری مجدد با شرکای بین‌المللی، آزادسازی نسبی مبادلات مالی و دسترسی مجدد به بازارهای قطعه‌‌سازی، به خودروسازان امکان برنامه‌‌ریزی درازمدت و توسعه محصول را داد.در سال‌های برجامی شاهد حضور دوباره شرکت پژو در ایران بودیم و رنو نیز خواستار سرمایه‌گذاری و حضور مستقل در ایران بود.افزایش سرمایه‌گذاری مشترک، چشم‌‌اندازی امیدوارکننده را برای صنعت خودرو ترسیم کرده بود.
سونامی تحریمها
با خروج یکجانبه آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷، صنعت خودرو بار دیگر با بحران مواجه شد. جالب اینجاست که صنعت خودرو در این سال در سرلیست تحریمهای آمریکا قرار گرفت و به شدت خودرو را متاثر از خود کرد . به‌طوری که تولید در سال 97 به 891هزار دستگاه رسید و در سال 98 رقم 760هزار دستگاهی در خودرو به ثبت رسید . در سال 99 اما تولید به 903هزار دستگاه رسید. آنچه مشخص است، مهم‌ترین تفاوت این دوره با بحران اول ( تحریمهای سال 90)، آمادگی نسبی خودروسازان برای مقابله با شرایط تحریمی بود.
داخلیسازی برخی قطعات، توسعه پلتفرم‌‌های بومی و اتکای بیشتر به زنجیره داخلی، از جمله راهکارهایی بودند که مانع از سقوط آزاد تولید خودرو شد. اما این تمام ماجرا نبود به‌طوری که کاهش کیفیت خودرو، کندی در به‌‌روزرسانی محصولات و نارضایتی مصرف‌کنندگان همچنان گریبانگیر صنعت خودرو بود.آنچه در این سال‌ها به معضل خودروسازی کشور تبدیل شد، تولید ناقص محصولات تولیدی بود که آمار و گزارش‌های تیراژ خودرو را با چالش روبه‌رو کرد. در این سال‌ها البته خودرو به کالایی سرمایه‌ای تبدیل شد و دلالی و واسطه‌گری، منجر به ورود بسیاری از سرمایه‌های سرگردان به بازار خودرو شد.
بی ثباتی خودرو
داده‌‌ها نشان می‌دهد که در چهار سال گذشته، صنعت خودرو تلاش کرده با وجود تداوم تحریمها، ثبات نسبی خود را حفظ کند به‌طوری که در سال 1400 تعداد 868هزار خودرو تولید شده و در سال 1401 این رقم به یک میلیون و 182هزار دستگاه رسید.در سال 1402 البته با اندکی کاهش به یک میلیون و 132هزار دستگاه رسید. آمار سال 1403 نیز گویای آن است که سه خودروساز بزرگ کشور تعداد 898هزار دستگاه خودروی سواری تولید کردند .
در این سال‌ها خودروسازی کشور با اطمینان از رشد تولید به کار خود ادامه داد اما مسائل سیاسی و منطقه‌ای و همچنین کمبود ارز و تشدید دخالت‌های دولتی در خودروسازی، تولید را با فراز و نشیبهای زیادی روبه‌رو کرد. با این حال، چالش‌‌هایی چون محدودیت‌های فناوری، نیاز به نوسازی تجهیزات و نبود برنامه‌‌ریزی صادرات‌‌محور، همچنان به‌‌عنوان موانع جدی خودرو باقی مانده‌‌اند. حالا در شرایطی به سال 1404 ورود کردیم که باز هم نااطمینانی از آینده خودرو با وجود تنش‌های سیاسی و تشدید تحریمها شکل گرفته است.کمبود ارز و همچنین چالش قطعی برق وگاز در سال‌جاری به قوت خود باقی است .
