فرصتها و تهدیدهای آبزیپروری در گفتوگو با فعالان این صنعت بررسی شد
کاهش سرانه مصرف آبزیان در کشور
روند کلی تولیدات آبزیان، تغییرات قابلتوجهی را که بین قاره‌‌‌ها، مناطق و کشورها وجود دارد مشخص می‌کند. در سال ۲۰۲۰ کشورهای آسیایی با ۷۰درصد از سهم کل تولید، تولیدکننده اصلی بودند و پس از آن قاره آمریکا، اروپا، آفریقا و اقیانوسیه قرار گرفتند. چین با سهم ۳۵ درصدی از کل تولید، در رتبه بزرگ‌ترین تولیدکننده باقی ماند. گسترش آبزیپروری در دهه‌‌‌های اخیر رشد کلی تولید آبزیان در آب‌‌‌های داخلی را از ۱۲درصد کل تولید در اواخر دهه ۱۹۸۰ به ۳۷درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش داده است. در سال ۲۰۲۰، تولید جهانی صنعت صید و ماهیگیری (بدون احتساب جلبک) ۹۰.۳ میلیون تن، با ارزش تخمینی ۱۴۱ میلیارد دلار، شامل ۷۸.۸میلیون تن از آب‌‌‌های دریایی و ۱۱.۵میلیون تن از آب‌‌‌های داخلی بود که کاهشی ۴ درصدی را در مقایسه با میانگین سه سال قبل نشان می‌دهد. ماهیان حدود ۸۵درصد از کل تولید صید دریایی را تشکیل می‌دهد و ماهی آنچووی (anchoveta) بار دیگر گونه برتر برداشت شده است. در سال ۲۰۲۰، صید چهار گروه پرارزش (ماهی تون، سرپایان، میگو و لابستر) در بالاترین سطح خود باقی ماندند یا نسبت به اوج صیدهای قبلی ثبت‌شده اندکی کاهش یافتند.
به‌‌‌رغم کاهش ۵.۱ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۹ صید جهانی در آب‌‌‌های داخلی که ۱۱.۵ میلیون تن تخمین زده می‌شود، نسبت به سال‌های پیشین در سطح بالایی باقی ماند. آسیا تقریبا دو‌سوم کل صید آب‌‌‌های داخلی را تولید می‌کند و پس از آن آفریقا قرار دارد- صید در آب‌‌‌های داخلی برای امنیت غذایی در هر دو منطقه مهم هستند. برای اولین بار از اواسط دهه ۱۹۸۰، چین که قوی‌‌‌ترین تولیدکننده در آب‌‌‌های داخلی بود به‌‌‌رغم تولید ۱.۸ میلیون تنی نتوانست از هند پیشی بگیرد. تولیدات آبزیپروری جهان در سال ۲۰۲۰ به رکورد ۱۲۲.۶ میلیون تن رسید که شامل ۸۷.۵ میلیون تن آبزیان به ارزش ۲۶۴.۸میلیارد دلار و ۳۵.۱ میلیون تن جلبک به ارزش ۱۶.۵ میلیارد دلار است. حدود ۵۴.۴ میلیون تن در آب‌‌‌های داخلی و ۶۸.۱ میلیون تن از آبزیپروری دریایی و ساحلی تولید شده است.
همه مناطق، به جز آفریقا، رشد مداوم آبزیپروری را در سال ۲۰۲۰ تجربه کردند، که ناشی از توسعه تولید در شیلی، چین و نروژ – تولیدکنندگان برتر در مناطق مربوطه است. در آفریقا دو کشور عمده تولیدکننده یعنی مصر و نیجریه کاهش تولید را تجربه کردند در حالی که بقیه آفریقا نسبت به سال ۲۰۱۹ از رشد ۱۴.۵ درصدی برخوردار بودند. آسیا همچنان بر آبزیپروری جهان مسلط بود و بیش از ۹۰درصد از کل تولید را به خود اختصاص داد.
در این بین تجارت بین‌المللی آبزیان در دهه‌‌‌های اخیر رشد قابلتوجهی داشته است و در قاره‌‌‌ها و همه مناطق گسترش یافته است. در سال ۲۰۲۰، صادرات جهانی محصولات آبزی، به استثنای جلبک، ۱۵۱ میلیارد دلار بود که ۷درصد نسبت به رکورد ۱۶۵ میلیارد دلاری سال ۲۰۱۸ کاهش نشان می‌دهد. ارزش محصولات آبزی معامله‌شده ۱۱درصد از کل تجارت کشاورزی (بدون احتساب جنگلداری) و حدود یک‌درصد از کل تجارت کالا را در سال ۲۰۲۰ به خود اختصاص داده است. این سهم در بسیاری از کشورها بسیار بالاتر است و بیش از ۴۰درصد ارزش کل تجارت کالاست. به عنوان مثال کیپ‌ورد، ایسلند، کیریباتی و مالدیو. نزدیک به ۹۰درصد از مقدار محصولات آبزی معامله‌شده، به استثنای جلبک‌‌‌ها، از محصولات منجمد بوده است. سایر صادرات شامل ۱.۹میلیارد دلار از جلبک‌‌‌ها، محصولات جانبی آبزیان غیر‌خوراکی، اسفنج‌‌‌ها و مرجان‌‌‌ها بود.
از سال ۱۹۷۶ تا ۲۰۲۰، ارزش تجارت محصولات آبزی به طور متوسط سالانه ۶.۹درصد به صورت اسمی و ۳.۹درصد به صورت واقعی (تعدیل تورم) افزایش یافته است. نرخ سریع‌‌‌تر رشد ارزش نسبت به کمیت نشان‌‌‌دهنده نسبت فزاینده تجارت گونه‌‌‌ها و محصولات با ارزش بالاست که به شکل فرآوری‌شده یا سایر اشکال ارزش افزوده هستند. چین همچنان بزرگ‌ترین صادرکننده محصولات آبزی در جهان است و پس از آن نروژ و ویتنام قرار دارند و اتحادیه اروپا بزرگ‌ترین بازار وارداتی است. بزرگ‌ترین کشورهای واردکننده، ایالات متحده آمریکا و پس از آن چین و ژاپن هستند. از نظر حجم (وزن زنده)، چین اولین کشور واردکننده مقادیر زیادی گونه نه‌تنها برای مصرف داخلی بلکه به عنوان ماده اولیه برای فرآوری و سپس صادرات مجدد است.
صادرات آبزیان ایران به ۶۰ کشور
اما بر اساس آخرین آمارها، میزان صادرات محصولات شیلات در سال گذشته، با ۳درصد افزایش به رقم ۳۱۰ میلیون دلار رسید. میزان وزنی محصولات شیلات صادرشده در سال ۱۴۰۲ برابر ۱۴۹هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال ماقبل ۱۲درصد افزایش نشان می‌دهد. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، صادرات شیلات کمتر از ۰.۷درصد از کل صادرات کشور بوده و کشورهای امارات، چین، ارمنستان، روسیه و عراق بزرگ‌ترین بازار صادراتی محصولات شیلات کشور بوده‌‌‌اند. در همین رابطه معاون بهداشتی و پیشگیری سازمان دامپزشکی کشور با اشاره به اینکه صادرات آبزیان ایران به ۶۰ کشور مختلف علاوه بر چین و اتحادیه اروپا و اوراسیاست، گفت: رشد صنعت آبزیپروری در جهان ۴.۵درصد و در کشور ۷درصد است. حسن اختیارزاده با اشاره به اینکه از سال ۸۷ تاکنون صادرات آبزیان در سازمان دامپزشکی ایران به بازارهای اتحادیه اروپا شروع شده است، بیان کرد: رعایت استانداردها در صنعت آبزیپروری و آبزیان باعث شده است تا توان صادراتی کشور در این زمینه رشد داشته باشد. وی با بیان اینکه در سال گذشته بیش از ۶۲۷هزار تن آبزیان در کشور تولید شد، مطرح کرد: ایران با تولید ۲۳۷هزار تن تولید ماهی سردآبی، رتبه اول جهان را در تولید ماهیان سردآبی در آب شیرین دارد.
مشکلات صنعت آبزیپروری
اختیارزاده با بیان اینکه بیماری‌‌‌های آبزیان و خوراک آبزیان از مشکلات صنعت آبزیپروری است، ادامه داد: سالانه یک‌چهارم از تولید آبزیان جهان به دلیل بیماری و مدیریت نامناسب به ضایعات تبدیل می‌شود. وی خاطرنشان کرد: توسعه صنعت آبزیپروری در کشور نیازمند استفاده از راهبردهای جدید دنیا و بهره‌‌‌وری مناسب است.
تجارت ۶۵۰ میلیون دلاری آبزیان در ۱۴۰۲
همچنین عباس مختاری، مدیرکل دفتر بهبود کیفیت فرآوری و توسعه بازار آبزیان سازمان شیلات ایران گفت: در سال ۱۳۹۹، ۱۳۹هزار تن محصولات شیلاتی به ارزش ۵۲۸میلیون دلار صادر شد، این در حالی است که صادرات در سال ۱۴۰۲ به ۶۵۰میلیون دلار رسید.
صادرات محصولات شیلاتی به ۶۰۰ میلیون دلار می‌‌‌رسد
در این بین مدیرعامل اتحادیه تکثیر و پرورش آبزیان نیز درباره وضعیت صادرات محصولات شیلاتی گفت: بنابر آمار سال گذشته صادرات محصولات شیلاتی ۴۰۰ میلیون دلار ارزآوری در برداشت که امسال پیش‌بینی می‌شود به ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار برسد. به گفته ارسلان قاسمی، برآوردها حاکی از آن است که تولید محصولات شیلاتی اعم از صید و آبزیپروری به یک میلیون و ۱۰۰هزار تن برسد.
سرانه مصرف آبزیان، ۵ تا ۶ کیلوگرم
وی سرانه مصرف کنونی آبزیان در کشور را ۵ تا ۶ کیلوگرم اعلام کرد و افزود: با برنامهریزی مناسب و امر فرهنگ‌سازی مصرف و روش‌های پخت آبزیان، امکان افزایش سرانه مصرف وجود دارد. قاسمی گفت: هم‌‌‌اکنون محصولات شیلاتی به بیش از ۸۰ کشور دنیا صادر می‌شود، اما عمده صادرات به کشورهای روسیه، چین، عراق، امارات و ارمنستان انجام می‌شود.
راهکار افزایش تولید و صادرات آبزیان
مدیرعامل اتحادیه تکثیر، پرورش و صادرات آبزیان همچنین با بیان اینکه امکان افزایش چندبرابری تولید و صادرات آبزیان از طریق توسعه پرورش ماهی در قفس وجود دارد، گفت: با فراهم کردن زیرساخت‌‌‌های مناسب همچون تجهیزات موردنیاز، منابع مالی و جذب مشارکت‌‌‌های مردمی طی یک برنامه پنج‌ساله تا ۲ میلیون تن امکان افزایش تولید وجود دارد که از این طریق سالانه چند میلیارد دلار می‌توان درآمد صادراتی را افزایش داد. وی افزود: بنابر آمار بیش از ۳هزار و ۴۰۰ تا ۳هزار و ۵۰۰ کیلومتر نوار ساحلی شمال و جنوب کشور است که امکان تولید سالانه ۷ تا ۱۰هزار تن برداشت ماهی در قفس وجود دارد. در حالی که به‌‌‌رغم آنکه سواحل کشور اسکاندیناوی از ایران کمتر است، اما ۲.۵ تا ۳ میلیون تن تولید پرورش ماهی در قفس دارد که دو تا سه برابر کل تولید صید و آبزیپروری کشور ما محسوب می‌شود.
نبود برنامهریزی برای تولید ماهی در قفس
قاسمی ادامه داد: پرورش ماهی در قفس، فرصت بی‌بدیلی در راستای تامین پروتئین موردنیاز، ایجاد امنیت غذایی و رسیدن به اقتدار غذایی محسوب می‌شود، اما در این خصوص برنامه مناسبی نداریم. مدیرعامل اتحادیه تکثیر و پرورش ماهی در قفس گفت: سالانه در بیش از ۳هزار و ۵۰۰ کیلومتر نوار ساحلی کشور تنها ۷ تا ۱۰هزار تن ماهی در قفس تولید می‌شود. قاسمی گفت: پرورش ماهی در قفس یکی از فرصت‌‌‌های طلایی و بی‌نظیر است که در راستای فعالیت‌‌‌های تولیدی با مشارکت مردم می‌توان در بخش کشاورزی داشت.
صادرات ۸ هزارتنی قزلآلا تا پایان سال
همچنین مدیرعامل اتحادیه تعاونی ماهیان سردآبی با بیان اینکه صادرات طبق روال عادی در حال انجام است، افزود: بنابر آمار از ابتدای سال ۷۰۰ تن قزلآلا به کشورهای ارمنستان، روسیه و آذربایجان صادر شده است و همواره پیش‌بینی می‌شود که تا پایان سال صادرات به ۸ هزارتن برسد. آرش نبی‌‌‌زاده گفت: بنابر آمار گمرک، سال گذشته ۱۲ هزارتن قزلآلا صادر شده است، در حالی که به اعتقاد ما ۷ تا ۸ هزارتن از این میزان غیرمنطقی است که باید اصلاح شود. براین اساس سال گذشته میزان صادرات قزلآلا ۵ هزارتن بوده است.
حذف محصولات آبزی از سفره مردم
نبی‌‌‌زاده در ادامه اظهارات خود با ابراز نگرانی از حذف محصولات آبزی از سفره مردم افزود: سطح رفاه زندگی مردم نسبت به کشورهای منطقه افت کرده و با توجه به سطوح درآمدی پایین و تورم ۵۰ درصدی موجود، بسیاری از کالاها ازجمله آبزیان از سفره مردم حذف می‌‌‌شوند. وی ادامه داد: سال‌ها قبل دولت به بسیاری از کالاها مانند تن ماهی ارز اختصاص می‌‌‌داد و از این صنعت حمایت می‌‌‌کرد و قیمت‌ها کنترل می‌‌‌شد، اما اکنون این‌‌‌طور نیست و قیمت‌ها به صورت جهانی تعیین می‌‌‌شوند و طبیعی است که با این میزان درآمدها مصرف کاهش یابد.
تبعات دخالت دولت در بازارهای موازی
این فعال صنفی با بیان اینکه ما زمانی در تولید محصولات آبزیان رتبه اول دنیا را داشتیم، اما به دلیل دخالت دولت در بازارهای موازی مانند مرغ، بازار آبزیان با مشکلات متعددی روبه‌‌‌رو شد، گفت: با این حال با رفع مداخلات دولت در بازارهای جایگزین، امروز قیمت ماهی در مقایسه با سایر بازارها بالا نیست. وی با بیان اینکه مردم به راحتی آبزیان را از سفره خود حذف می‌کنند، افزود: افزایش تقاضا در سال قبل نشان می‌دهد رفتار اقتصادی را شاهد هستیم و خوشبختانه سود تولید نیز در این گروه در حال حاضر اقتصادی است و این نویدبخش بازگشت برخی تولیدکنندگان به صنعت آبزیپروری است، ولی اگر دولت به مبحث قیمت‌گذاری ورود کند، حاشیه‌‌‌هایی ایجاد می‌شود و در این صورت باید سیاست‌‌‌های مکمل مانند خرید تضمینی توسط دولت اعمال شود تا تعادل بازار به هم نخورد. نبی‌‌‌زاده افزود: معمولا در نیمه اول سال میزان مصرف ماهی در کشور افت می‌کند و این باعث کاهش قیمت این محصولات می‌شود که دلیل آن ذهنیت مردم است. البته این ذهنیت باید تغییر کند، زیرا زنجیره ماهی سردآبی و گرم‌‌‌آبی کامل شده و ماهی‌‌‌های پرورشی با کیفیت بالا در همه فصول سال در اختیار مردم قرار دارد.
کاهش تقاضا درپی کاهش قدرت خرید
همچنین رئیس اتحادیه فروشندگان مرغ گوشتی و ماهی تهران با اشاره به کاهش قدرت خرید مردم و به تبع آن، افت تقاضا برای محصولات آبزی تصریح کرد: به دلیل کاهش قدرت خرید جامعه، در سراسر سال با کاهش تقاضا برای آبزیان روبه‌‌‌رو هستیم. مهدی یوسف‌خانی درباره آخرین وضعیت بازار آبزیان گفت: درست است که اکنون در خارج از فصل صید ماهی قرار داریم، اما این به معنای کمبود عرضه ماهی در فروشگاه‌‌‌ها نیست و گونه‌‌‌های پرورشی می‌توانند پاسخگوی تقاضای عمومی برای ماهی باشند. وی افزود: با آغاز فصل گرما به طور معمول تقاضا برای انواع آبزیان کاهش چشمگیری پیدا می‌کند و حتی تا یک‌‌‌پنجم میزان تقاضا در فصل سرما افت می‌کند. بنابراین با آغاز فصل گرما به طور معمول با کاهش قیمت ماهی روبه‌‌‌رو خواهیم بود. با این حال جریان حاکم بر بازار انواع آبزیان ازجمله ماهی این است که قیمت انواع ماهی پرورشی و صیدی این اقلام بالاتر از قدرت خرید مردم است و در حال حاضر در تمام فصول سال با کاهش تقاضا برای ماهی‌‌‌های صیدی و پرورشی روبه‌‌‌رو هستیم. یوسف‌خانی تصریح کرد: با توجه به اینکه قیمت ماهی‌‌‌های پرورشی به میزان قابلتوجهی پایین‌‌‌تر از ماهی‌‌‌های صیدشده است تقاضا برای آنها نیز بیشتر است.
چالش‌‌‌های صنعت آبزیان و راهکار پیش رو
یحیی ابراهیم‌‌‌نژاد، کارشناس علوم دامی نیز با اشاره به چالش‌‌‌های صنعت آبزیان گفت: یکی از چالش‌‌‌های پیش رو در صنعت دام، طیور و آبزیان، نبود تخصص کافی افراد فعال در این حوزه بوده که این مشکل در سال‌های اخیر تا حدود زیادی و با تاسیس نظام مهندسی کشاورزی درحال کمرنگ شدن است. مساله بعدی نبود ثبات در قیمت نهاده‌‌‌های دامی و کشاورزی و در برخی موارد کمبود نهاده‌‌‌های دامی بوده که باید دولت به این مساله بیشتر بپردازد.
وی توضیح داد: چالش بعدی وجود واسطه‌‌‌ها و دلالان در این صنعت است که در اغلب موارد باعث بی‌‌‌ثباتی در این صنعت می‌شود. چالش دیگر نبود رقابت بین محصولات تولیدی از لحاظ کمی و کیفی است که این رقابت‌‌‌پذیری باید با تکیه بر استاندارد‌‌‌های جهانی و مشارکت حداکثری بخش خصوصی و تعاونی باشد. مساله بعدی عدم‌ایجاد و توسعه زیرساخت‌‌‌های فنی و اقتصادی صنایع کشاورزی توسعه‌یافته و پیشرفته در کشور است که هر کدام از موارد بالا اگر به خوبی اجرایی شوند، می‌توانند کشور را در داشتن صنعت توانمند و تقویت‌‌‌شده دام، طیور و آبزیان، خوداتکایی و قطع وابستگی به بازار جهانی کمک کنند.
این مدرس دانشگاه در پایان گفت: تقویت و توسعه زیرساخت‌‌‌های فنی و اقتصادی صنعت دام، طیور و آبزیان به خوداتکایی و قطع وابستگی به بازار جهانی کمک می‌کند.
