پایش ریسک‌ها در انفجار بندر شهید رجایی
حادثه وقوع انفجار در این بندر در چند روز گذشته نیازمند تحلیل دقیق دلایل بروز و ارزیابی پایش ریسک‌های مربوطه است؛ زیرا بروز انفجار در چنین محلی می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری در حوزه‌های انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی ایجاد کند. از این‌رو تحلیل دقیق علل وقوع انفجار و پایش مستمر ریسک‌های عملیاتی ضرورت دارد. همچنین حادثه اخیر انفجار در این بندر، لزوم بازنگری در سیستم‌های ایمنی و ارزیابی دقیق ریسک‌ها را برجسته‌تر کرده است.
روش‌شناسی
در این پژوهش، از روش تحلیل علل ریشه‌ای (Root Cause Analysis) به همراه ارزیابی ریسک کیفی (Qualitative Risk Assessment) استفاده شده است. اطلاعات از طریق تحلیل گزارش‌های رسمی، مصاحبه با کارشناسان ایمنی و بازدید میدانی جمع‌آوری شد. برای ترسیم دیاگرام ریسک از متدولوژی Bowtie Analysis بهره گرفته شد.
پایش ریسک‌های موجود موثر در حادثه
پایش ریسک یک فرآیند پویا و سیستماتیک است که شامل «شناسایی خطرات با استفاده از ممیزی‌های ایمنی و روش‌های آنالیز خطر»، «ارزیابی شدت و احتمال ریسک از طریق تکنیک‌هایی مانند FMEA وHAZOP»، «تعریف اقدامات کنترلی برای حذف یا کاهش ریسک»، «پایش مداوم شرایط عملیاتی با سامانه‌های مانیتورینگ آنلاین»، «آموزش مستمر نیروی انسانی» و «ایجاد و به‌روزرسانی مستمر برنامه‌های واکنش اضطراری» می‌شود. با توجه به توضیحات فوق در یک نگاه کلی پایش ریسک ارائه‌شده در مورد مطالعاتی بندر شهید رجایی به‌صورت خلاصه شامل مراحل زیر است که به‌صورت تیتروار به آن اشاره می‌کنیم و در ادامه به توضیح هر مورد می‌پردازیم:
- شناسایی مواد خطرناک و نقاط پرریسک.
- پایش محیطی با استفاده از سنسورهای هوشمند.
- بازرسی‌های دوره‌ای و به‌روزرسانی تجهیزات.
- آموزش مستمر پرسنل و انجام مانورهای واقعی.
- تدوین برنامه جامع واکنش اضطراری.
با توجه به حساسیت بالای فعالیت‌های بندری، پایش ریسک به‌صورت یک فرآیند مستمر و چندلایه انجام می‌پذیرد:
۱. شناسایی و ارزیابی ریسک‌ها. شناسایی مواد خطرناک: لیست دقیق از مواد موجود، میزان خطرپذیری و شرایط نگهداری آنها تهیه شود.
تحلیل سناریوهای حادثه: تحلیل انواع سناریوهای محتمل شامل نشت، انفجار، آتش‌سوزی و تصادف کشتی‌ها.
۲. پایش شرایط محیطی. استفاده از حسگرهای هوشمند برای پایش دما، گازهای سمی و میزان رطوبت و نظارت تصویری لحظه‌ای در تمام محوطه‌های حساس.
۳. نگهداری و به‌روزرسانی تجهیزات.
۴. آموزش و مانور.
۵. برنامه‌ریزی واکنش اضطراری.
تدوین برنامه جامع مدیریت بحران شامل وظایف هریک از بخش‌ها و تعیین مسیرهای فرار و نقاط امن در سطح بندر.
دلایل تحلیلی بروز حادثه انفجار
دلایل احتمالی بروز انفجار در یک نگاه کلی. بر اساس تحلیل داده‌ها دلایل اصلی حادثه به شرح زیر است:
- نگهداری نامناسب مواد خطرناک بدون رعایت فاصله و تهویه استاندارد.
- نقص در تجهیزات ایمنی شامل سیستم‌های اعلام و اطفای حریق.
- آموزش ناکافی پرسنل در زمینه مدیریت مواد خطرناک و واکنش اضطراری.
- نبود پایش مداوم شرایط محیطی مانند دما و نشت گاز.
- ضعف در برنامه‌ریزی و مدیریت بحران.
گزارش‌های اولیه بر اساس تحقیقات میدانی حاکی از آن است که چندین عامل در بروز انفجار نقش داشته‌اند:
۱. نگهداری نامناسب مواد خطرناک: عدم رعایت استانداردهای ایمنی در انبار کردن مواد شیمیایی و سوختی، یکی از مهم‌ترین دلایل انفجار شناخته‌شده است. مواد قابل اشتعال در فواصل نامناسب و بدون تهویه کافی ذخیره شده بودند که باعث افزایش احتمال واکنش‌های ناخواسته شد.
۲. نقص تجهیزات ایمنی: برخی از تجهیزات ایمنی از جمله سیستم‌های اعلام و اطفای حریق دچار نقص یا فرسودگی بودند. این موضوع باعث شد که در مراحل اولیه بروز حریق، واکنش مناسبی انجام نشود و آتش به سرعت گسترش پیدا کند.
۳. آموزش ناکافی پرسنل: کارکنان بخش‌های حساس به‌طور کامل با دستورالعمل‌های ایمنی آشنا نبودند و آموزش‌های لازم به‌صورت دوره‌ای انجام نشده بود. این کمبود آموزش باعث تاخیر در پاسخ اولیه به حادثه شد.
۴. عدم پایش مداوم شرایط محیطی: پایش مستمر دما، فشار و رطوبت در انبارهای نگهداری مواد خطرناک انجام نمی‌شد. افزایش دما یا نشتی برخی مواد می‌توانست پیش از وقوع انفجار شناسایی و کنترل شود.
۵. مدیریت بحران ضعیف: نبود برنامه جامع واکنش در شرایط اضطراری و کمبود هماهنگی بین واحدهای مختلف باعث شد که حادثه به سرعت از کنترل خارج شود.
دیاگرام ریسک (Bowtie Diagram)
مدل Bowtie یک ابزار تصویری برای تحلیل جامع ریسک‌ها است. مطابق تصویر، دلایل اصلی و اقدامات کنترلی مربوط به انفجار بندر شهید رجایی به‌صورت گرافیکی نمایش داده شده است.
نقش کلیدی بیمه در مدیریت ریسک بندر شهید رجایی
بیمه به‌عنوان یک رکن حیاتی در مدیریت ریسک‌های عملیاتی و استراتژیک بنادر، نقشی فراتر از جبران خسارت دارد. بیمه نه تنها ابزاری برای بازسازی مالی پس از حوادث است، بلکه به‌عنوان ابزاری پیشگیرانه برای ارتقای ایمنی و بهبود فرآیندهای مدیریت ریسک به شرح زیر عمل می‌کند.
• حفاظت مالی: بیمه خسارات وارده به زیرساخت‌ها، تجهیزات و سرمایه‌های انسانی را پوشش داده و از بروز بحران‌های مالی برای اپراتورها و ذی‌نفعان جلوگیری می‌کند.
• ایجاد الزام به رعایت استانداردهای ایمنی: وجود بیمه‌نامه‌های تخصصی، اپراتورها را ملزم به رعایت استانداردهای ایمنی بالاتر و انجام اقدامات پیشگیرانه می‌کند.
• ترغیب سرمایه‌گذاری: پوشش بیمه‌ای مناسب، ریسک سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بندری را کاهش و جذابیت اقتصادی بندر را افزایش می‌دهد.
• حفظ اعتبار بین‌المللی: وجود پوشش‌های بیمه‌ای جامع به بندر کمک می‌کند تا در بازارهای جهانی به‌عنوان یک نقطه تجاری ایمن و مطمئن شناخته شود.
با توجه به ماهیت فعالیت بنادر انواع بیمه‌های اموال و مسوولیت اعم از بیمه مسوولیت مدنی عملیات بندری، بیمه آتش‌سوزی جامع اموال و انبارها و بیمه مسوولیت حمل‌ونقل مواد خطرناک و... باید مد نظر باشد؛ اما در سناریوی وقوع انفجار مذکور در بندر شهید رجایی بندرعباس نقش پر رنگ بیمه به شرح زیر است:
- بیمه می‌تواند هزینه‌های سنگین بازیابی زیرساخت‌های بندری را تامین کند.
- غرامت آسیب‌های وارده به کارکنان، اشخاص ثالث و محیط زیست به سرعت جبران می‌شود.
- بر اساس میزان تقصیر، هزینه‌های قضایی، جریمه‌های قانونی و دعاوی حقوقی بر عهده شرکت‌های بیمه‌گر قرار می‌گیرد.
- بهبود سریع‌تر عملیات و بازگشت بندر به چرخه اقتصادی فراهم می‌شود.
به این‌ترتیب، بیمه نه تنها ابزار مدیریت پیامدهای حادثه است، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از معماری ایمنی و تاب‌آوری بنادر محسوب می‌شود.
نتیجه‌گیری
حادثه انفجار در بندر شهید رجایی هشداری جدی در خصوص اهمیت ایمنی و مدیریت ریسک در تأسیسات بندری بود. با اجرای دقیق پایش ریسک، نگهداری اصولی مواد خطرناک، ارتقای سطح آموزش پرسنل و تقویت تجهیزات ایمنی می‌توان احتمال بروز حوادث مشابه را به حداقل رساند. توجه به پیشگیری به جای واکنش، کلید ایمن‌سازی بنادر حساس همچون شهید رجایی است.
بر اساس یافته‌ها، مشخص شد که مدیریت ایمنی بندر نیازمند یک سیستم یکپارچه پایش ریسک دقیق‌تر است. ترکیب روش‌های فنی (مانند سنسورهای محیطی) با ارتقای سطح آگاهی نیروی انسانی می‌تواند به‌طور موثری از وقوع مجدد چنین حوادثی جلوگیری کند. همچنین، ایجاد فرهنگ ایمنی سازمانی به‌عنوان یک عامل کلیدی در پیشگیری از بحران‌ها باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.
انفجار بندر شهید رجایی ناشی از مجموعه‌ای از ضعف‌های سیستماتیک در مدیریت ایمنی و پایش ریسک بود، بنابراین با اجرای صحیح فرآیندهای شناسایی، ارزیابی و کنترل ریسک و تقویت آموزش‌ها و تجهیزات ایمنی می‌توان احتمال بروز حوادث مشابه را به میزان قابل توجهی کاهش داد.
این اقدامات می‌توانند از بروز فجایع انسانی و اقتصادی جلوگیری کنند و امنیت عملیاتی بندر را تضمین کنند. همچنین نقش بیمه نه تنها ابزار مدیریت پیامدهای حادثه است، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از معماری ایمنی و تاب‌آوری بنادر محسوب می‌شود.
* کارشناس ارشد حوزه‌های بازرگانی و بیمه
