نقدی بر طرح تعویض مخازن CNG فرسوده تاکسی‌‌‌‌‌ها
ناوگان حملونقل عمومی در زندگی بشر وظیفه جابه‌جایی ایمن، سریع، اقتصادی و مطابق با الگوی زیست‌محیطی را به عهده دارد. تاکسی‌‌‌‌‌ها همواره دارای جایگاه منحصربه‌‌‌‌‌فرد و به‌عنوان مهم‌ترین وسیله نقلیه عمومی شهری به‌شمار می‌آیند. امروزه استفاده از خودروهای با تکنولوژی روز در ناوگان تاکسیرانی ضمن زیبایی چهره شهر تاثیر مستقیم بر کاهش مصرف سوخت و آلایندگی هوا داشته و موجب رضایتمندی افراد جامعه می‌شود. بر اساس آمار در سال۱۴۰۲ حدود ۴۸درصد از تاکسی‌‌‌‌‌های کشور فرسوده اعلام‌‌‌‌‌شده‌‌‌‌‌اند. نوع سوخت، عمر خودرو و میزان کارکرد موتور تاثیر مستقیم روی آلودگی هوا می‌گذارند. در بسیاری از کشورها معاینه فنی خودرو را بهمنظور کنترل این امر اجرا کرده‌اند که در آن‌‌‌‌‌یک وسیله نقلیه برای کنترل عدم‌مطابقت با مقررات حاکم بر ایمنی و انتشار گازهای آلاینده مورد بازرسی قرار می‌گیرد. در کشور ما لزوم اخذ معاینه فنی به‌صورت مکانیزه با نصب دوربین‌‌‌‌‌هایی در سطح برخی از شهرها در حال اجرا و خودروهای فاقد معاینه فنی اعمال قانون و جریمه می‌شوند، اگرچه اجرای این قانون صرفا توسط دوربین‌‌‌‌‌ها و پلیس و غالبا در شهرهای بزرگ انجام می‌‌‌‌‌پذیرد، ولی تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای در کاهش آلاینده‌‌‌‌‌های هوای شهرها داشته‌است. از طرفی دولت براساس اصلاح مصوبه‌‌‌‌‌ای اقدام به تعویض مخازن فرسوده و منقضی‌شده تاکسی‌‌‌‌‌ها به‌صورت رایگان در راستای حفظ ظرفیت ایجادشده در بخش مصرف گاز طبیعی کرده‌است.
قانون هوای پاک و معاینه فنی تاکسی‌‌‌‌‌ها
بهمنظور بررسی و سلامت فنی و فیزیکی خودرو برای کاهش احتمال بروز تصادفات و همچنین کنترل میزان انتشار آلاینده‌‌‌‌‌های ناشی از آن مراکز معاینه فنی در سراسر کشور ایجادشده‌اند. سن فرسودگی وسایل نقلیه در آیین‌نامه اجرایی ماده(۸) قانون هوای پاک مصوبه سال۱۴۰۰ هیات‌‌‌‌‌وزیران مشخص‌‌‌‌‌شده و بر این اساس مرز فرسودگی برای تاکسی‌‌‌‌‌های بنزینی و دوگانه‌‌‌‌‌سوز ۸سال و تاکسی‌‌‌‌‌های موتور پایه گازسوز ۱۰سال تعیین‌‌‌‌‌شده بود که در مصوبه‌آیین‌نامه اجرایی ماده(۱۰) قانون ساماندهی صنعت خودرو سال۱۴۰۲ این مرز به ۱۲سال تغییر داده شده‌است، بعدازاین زمان در صورت تعویض واکنش‌‌‌‌‌ساز(کاتالیست) استاندارد و سامانه(سیستم) آلایندگی اگزوز، ۲ سال‌به سن مرز فرسودگی برای تاکسی‌‌‌‌‌ها افزوده می‌شود. از طرفی در ماده(۱۰) قانون ساماندهی خودروی سال۱۴۰۱ تصریح‌‌‌‌‌شده که «تردد، حمل‌بار و مسافر توسط وسایل نقلیه موتوری پس از رسیدن به سن فرسودگی در کلان‌‌‌‌‌شهرها ممنوع است» و در مصوبه آیین‌نامه اجرایی سال۱۴۰۲ نیز بر آن تاکید شده‌است.
وضعیت مخازن CNG
بیش از چهار‌میلیون و پانصد‌هزار دستگاه خودرو دوگانه‌‌‌‌‌سوز تولید کارخانه‌‌‌‌‌ای و تبدیل کارگاهی در کشور در حال تردد هستند که تاریخ‌‌‌‌‌مصرف مخازن CNG حدود ۲میلیون دستگاه از این خودروها به پایان رسیده‌است. مخازن CNG نیز مانند خودروها دارای سن فرسودگی یا به‌عبارتی تاریخ‌‌‌‌‌مصرف هستند و تاریخ تولید و انقضای مخازن CNG توسط شرکت سازنده در زمان تولید بر روی بدنه مخازن حک می‌شود و بر اساس استاندارد بعداز آن زمان نباید از آنها برای ذخیره CNG استفاده شود. مخازن CNG تولیدشده در صورت رعایت نکات ایمنی و نگهداشت مناسب، ۱۵ سال‌عمر خواهند داشت؛ اما تاریخ‌‌‌‌‌مصرف خودرو که به‌‌‌‌‌اصطلاح سن فرسودگی آن مطرح است توسط دولت و بر اساس قانون هوای پاک تعیین می‌شود. دلایل مختلفی باعث کاهش سن استفاده از مخازن CNG می‌شود ازجمله هرگونه دست‌‌‌‌‌کاری روی مخازن خودرو، قرارگرفتن مخزن در معرض آتش، جدا‌شدن پوشش رنگ و قرارگرفتن در مجاورت رطوبت یا مواد خورنده که اغلب در خودروهای وانت‌‌‌‌‌بار اتفاق می‌افتد؛ بنابراین اگر خودرو دوگانه‌‌‌‌‌سوزی قبل از پایان سن فرسودگی، مخزن CNG آن دچار یکی از موارد یادشده شود الزاما باید تعویض شوند. از سال۱۳۹۶ طرح تعویض مخازن فرسوده خودروها در کشور در حال اجرا است و مالکان خودرو از جمله تاکسی‌‌‌‌‌ها با مراجعه به مراکز مجاز و پرداخت هزینه شخصی، تعویض مخزن CNG را انجام می‌دهند.
حوادث خودروهای دوگانه‌‌‌‌‌سوز
به‌رغم بازتاب گسترده حوادث انفجار مخازن CNG تعداد این حوادث نسبت به تعداد خودروهای دوگانه‌‌‌‌‌سوز بسیار کم است به‌طوری‌که از هر ۲۵هزار دستگاه خودرو دوگانه‌‌‌‌‌سوز یکی دچار حادثه شده‌است. به‌‌‌‌‌عبارت‌‌‌‌‌دیگر از سال۱۳۸۲ تاکنون ۸۰فقره حادثه انفجار مخزن CNG براثر فرسودگی(خوردگی) در کشور به‌وقوع پیوسته است. بررسی این حوادث نشان می‌دهد روند حوادث مخازن فرسوده رو به افزایش است و کلیه این مخازن حادثه‌‌‌‌‌ساز یادشده فقط مربوط به وانت‌‌‌‌‌بارهایی هستند که فاقد معاینه فنی (ویژه خودروهای گازسوز) بودند. با توجه به محل استقرار مخازن خودروهای وانت که در پشت‌بار با پوششی از ورق آهن محافظت می‌شوند جداره بیرونی مخزن همواره در معرض رطوبت و مواد خورنده قرار دارد و با عدم‌مراجعه به مراکز معاینه فنی و بازبینی مخزن CNG این آسیب‌‌‌‌‌دیدگی تشدید شده و قبل از رسیدن تاریخ‌‌‌‌‌مصرف استاندارد، جداره خارجی مخزن خورده شده و ضخامت آن کاهش می‌یابد و درنهایت در زمان سوخت‌‌‌‌‌گیری که بالاترین فشار درون مخزن است دچار حادثه می‌شود. به‌نظر می‌رسد کارشناسان و سیاستگذاران درخصوص کانون اصلی خطر برنامه اجرایی مشخصی ندارند، ضمن اینکه تاکنون هیچ حادثه انفجاری ناشی از فرسودگی یا منقضی‌شدن مخزن CNG در خودروهای سواری(تاکسی، شخصی و مسافربرهای شخصی) اتفاق نیفتاده است.
مصوبات طرح تعویض مخازن CNG تاکسی‌‌‌‌‌ها
ابتدا مصوبه‌‌‌‌‌ای در سال۱۳۹۷ بهمنظور هوشمند‌سازی جایگاه‌های عرضه سوخت گاز طبیعی و اتصال اطلاعات اخذشده از خودروهای دریافت‌‌‌‌‌کننده سوخت CNG به سامانه یکپارچه معاینه فنی ایران(سیمفا) توسط هیات‌‌‌‌‌وزیران به تصویب رسید‌و موضوع تامین بخشی از هزینه‌های تعویض مخازن CNG فرسوده وسایل نقلیه گازسوز در دستورالعمل اجرای الزامات ایمنی قرارگرفت که تاکنون در حوزه خودروهای سبک(سواری و وانت‌‌‌‌‌بار) گزارشی مبنی‌بر اجرای آن مشاهده نشده‌است. سال۱۴۰۰ در اصلاح مصوبه‌‌‌‌‌ای دیگر این‌بار توسط شورای‌اقتصاد با عنوان «حمایت از تولید خودروهای دوگانه‌‌‌‌‌سوز، تبدیل کارخانه‌‌‌‌‌ای خودروهای بنزینی به CNG سوز و کمک به احداث جایگاه‌های هوشمند عرضه سوخت CNG» موضوع کمک به‌جایگزینی مخازن فرسوده و غیراستاندارد خودروهای تاکسی عمومی با رعایت ملاحظات و شرایط زیست‌محیطی مطرح شد. در اصلاح بعدی مصوبه مذکور در سال۱۴۰۲ میزان هزینه پرداختی از سوی دولت برای جایگزینی این مخازن مشخص شد و با تغییر «کمک به تعویض مخازن» تصمیم به اجرای طرح تعویض مخازن فرسوده به‌صورت رایگان گرفته شد؛ این در حالی است که حتی طرح تعویض مخازن فرسوده تاکسی‌‌‌‌‌ها خارج از اهداف تعیین‌‌‌‌‌شده در مصوبه اصلی(اول) شورای اقتصاد در سال۱۳۹۸ با عنوان «حمایت از تولید و تبدیل کارخانه‌‌‌‌‌ای و کارگاهی یک‌‌‌‌‌میلیون و چهارصد و شصت‌‌‌‌‌وچهار‌هزار دستگاه خودروی تاکسی، ون(تاکسی)، وانت و مسافربر شخصی بنزینی بهCNGسوز» بود، ضمن اینکه باید توجه داشت از سال۱۳۹۷ به‌‌‌‌‌تدریج تاریخ مخازن CNG آن بخشی از تاکسی‌‌‌‌‌های دوگانه‌‌‌‌‌سوز که ۱۵سال از تولید یا تبدیل آن می‌گذرد به پایان رسیده‌است. نگاهی از منظر ایمنی و زیست‌محیطی به وضعیت تاکسی دوگانه‌‌‌‌‌سوز که تاریخ‌‌‌‌‌مصرف مخازن CNG آنها از اعتبار خارج‌‌‌‌‌شده و باید تعویض شوند، نشان می‌دهد در بهترین شرایط(چنانچه تاکسی دوگانه‌‌‌‌‌سوز باشد مطابق آخرین مصوبه‌آیین‌نامه اجرایی ماده(۱۰) قانون ساماندهی صنعت خودرو در سال۱۴۰۲، سن مرز فرسودگی آن ۱۲سال است و با ۲سال اضافه) سن فرسودگی خودروی تاکسی یک سال‌زودتر از عمر مخزن نصب‌‌‌‌‌شده روی آن فرارسیده‌است.
علاوه‌بر این، نظر کارشناسان فنی خودرو این است که قطعات خودرو براثر کارکرد در طول زمان دچار خستگی شده و شرایط ناایمن را برای وسایل نقلیه ایجاد می‌کنند که این مساله در آزمون‌های مراکز معاینه فنی قابل‌‌‌‌‌تشخیص نیست، از طرفی باگذشت زمان و فرسودگی تجهیزات سیستم سوخت میزان مصرف سوخت خودرو نیز افزایش‌‌‌‌‌یافته و تاثیر مستقیم روی آلایندگی هوا می‌گذارد. ازنظر اقتصادی نیز هزینه تعویض مخزن CNG حدود ۶۰درصد هزینه تبدیل یک خودرو بنزینی به سیستم دوگانه‌‌‌‌‌سوز است. همچنین حادثه‌‌‌‌‌ای نیز درخصوص فرسودگی مخزن در خودروهای سواری تاکنون وجود نداشته‌است، لذا به‌نظر می‌رسد طرح تعویض رایگان مخازن فرسوده تاکسی‌‌‌‌‌ها با شرایط یادشده صرفا رفع مسوولیت سازمان‌های مرتبط بوده و اجرای این طرح ناخواسته این بخش از ناوگان عمومی کشور را فرسوده‌‌‌‌‌تر و به‌‌‌‌‌تبع آن، کاهش ایمنی خودروها، افزایش آلایندگی هوا و چهره نامطلوبی از وضعیت ناوگان حملونقل عمومی را به جامعه تحمیل می‌کند، ضمن اینکه حداقل اضافه‌کردن دو سال‌به سن فرسودگی تاکسی‌‌‌‌‌ها در مصوبه جدید سال۱۴۰۲(قانون ساماندهی خودرو) نشان می‌دهد دولت خود پیشگام فرسوده نگهداشتن ناوگان حملونقل عمومی است.
سیاست‌هایی که دولت‌ها ارائه می‌کنند معمولا راهکار تسکین درد است. درمان بیماری همواره دارای هزینه زیادی است،گاهی اوقات پزشک برای اینکه التهاب به‌وجود آمده در بیمار را کاهش دهد و زمان برای تصمیم‌گیری بهترین راه درمان را پیدا کند، اقدام به تجویز آرام‌‌‌‌‌بخش می‌کند که این اقدام بهترین تصمیم در زمان خود است، ولی در صورت عدم‌ارائه راهکار مناسب برای درمان، این اقدام موجب بحران‌شده، بیماری را تشدید و هزینه‌های جبران‌‌‌‌‌ناپذیری را به وی وارد می‌کند. البته تبعات حاصل از این وضعیت در آینده به‌صورت مستقیم متوجه سازمان محیط‌زیست، سازمان ملی استاندارد، سازمان آتش‌‌‌‌‌نشانی و شهرداری‌‌‌‌‌ها خواهدشد.
با توجه به تبصره(۱) ماده(۸) قانون هوای پاک سال۱۳۹۶ که بیان‌کرده «دولت موظف است از محل صرفه‌جویی حاصل از بهبود و مدیریت سوخت ناشی از اجرای این قانون، سازوکار و تسهیلات لازم جهت جایگزینی خودروهای فرسوده حملونقل عمومی با خودروهای نو را فراهم کند» و مصوبه شورای اقتصاد سازمان برنامه‌‌‌‌‌وبودجه در سال۱۴۰۱ با موضوع «حملونقل درون‌‌‌‌‌شهری عمومی پاک» با اهداف کاهش مصرف سوخت از طریق نوسازی ناوگان حملونقل عمومی درون‌‌‌‌‌شهری (اتوبوس، مینی‌‌‌‌‌بوس و تاکسی) فرسوده و جایگزینی با ناوگان برقی، پایه گازسوز(مطابق مفاد قانون هوای پاک) و همچنین تعیین کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا به‌عنوان مسوول سیاستگذاری و اولویت‌‌‌‌‌بندی طرح نوسازی و از رده خارج‌کردن خودروهای فرسوده در مصوبه سال۱۴۰۲ به‌نظر می‌رسد مسیر صحیح مشخص شده‌است و با برنامه‌‌‌‌‌ریزی و اجرای آن نیازی به انجام طرح‌های کوتاه‌مدت پُرهزینه و کم‌اثر که فقط موجب رفع مسوولیت مقطعی می‌شود، نیست.
درنهایت داشتن اطلاعات صحیح از وضعیت موجود و مطالعات لازم از مقررات و قوانین وضع‌‌‌‌‌شده در کشور به‌همراه تجارب خبرگان باید همواره پیش‌‌‌‌‌نیاز پیشنهاددهندگان این‌گونه طرح‌ها باشد تا به‌‌‌‌‌جای حل اساسی وضعیت قابل‌‌‌‌‌مهار فعلی، ناخواسته با تصمیم‌گیری‌های شتاب‌‌‌‌‌زده، مساله را به‌‌‌‌‌سوی یک بحران و فاجعه غیرقابل‌‌‌‌‌کنترل سوق ندهند.
* پژوهشگر حوزه CNG
