حفظ قدرت رقابت‌پذیری
چگونه به‌کارگیری تکنولوژی‌های روز دنیا در صنعت فولاد کشور میسر است؟
در این زمینه مقاله‌ای با عنوان «راهبردهای به‌کارگیری تکنولوژی‌های روز دنیا در صنعت فولاد کشور» به قلم الهه رحیم‌دوست نوشته شده است. در مقدمه این مقاله آمده است: بررسی اقتصاد ایران نشان می‌دهد، یکی از مزایای کشور در حوزه تولید فولاد و محصولات فولادی، وجود منابع فراوان و ارزان زیرزمینی و کانه‌های فلزی است. دسترسی به این منابع، مسیر موفقیت‌های بین‌المللی را هموارتر کرده است و به‌رغم اعمال برخی تحریم‌های خارجی، هم‌اکنون به لحاظ جهانی در جایگاه نسبتاً خوبی از نظر تولید فولاد قرار داریم. دسترسی به منابع غنی معدنی، وجود منابع ارزان انرژی، وجود نیروی انسانی، دسترسی به آبهای آزاد و... از عوامل مهم برای کسب مزیت نسبی در تولید فولاد است (شاید بتوان گفت عوامل یادشده شرط لازم برای مزیت نسبی است، اما کافی نیست. آنچه مهم است، به‌کارگیری فناوری بهروز دنیا در تولید محصولات فولادی است تا با کمترین هزینه و اتلاف منابع، بیشترین بازدهی را در تولید فولاد به دست آوریم. یکی از پیش‌شرط‌های افزایش قدرت رقابت با همتایان داخلی و خارجی، کاهش قیمت تمام‌شده محصولات است. بنابراین، گسترش استفاده از فناوری‌های بهروز دنیا موجب می‌شود تا با صرفه‌جویی در منابع معدنی، انسانی و انرژی مزیت نسبی کشور در تولید فولاد و محصولات آن ارتقا یابد و ضربه‌پذیری این صنعت در عرصه جهانی کمتر شود.
تا جایی که یکی از سیاست‌های رقابتی در این عرصه، ادغام شرکت‌های تولیدکننده کوچک و تشکیل شرکت‌های بزرگ برای ایجاد صرفه‌های ناشی از مقیاس در جهان با هدف بلندمدت کاهش قیمت تمام‌شده محصولات است. این در حالی است که همزمان با وقوع انقلاب صنعتی چهارم که ناظر بر ظهور مشاغل و فناوری‌های جدید است، باید منتظر تغییرات شگرف در شیوه تولید و مدل‌های کسب‌وکار بود. امروزه جهان شاهد مجموعه فرآیندهای فناورانه‌ای است که قاعده بازی را در هر کسب‌وکاری تغییر داده است و از آن با عنوان انقلاب صنعتی چهارم یاد می‌شود. فناوری‌های جدیدی مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، چاپ سه‌بعدی، رباتیک پیشرفته و... نمونه‌هایی از فناوری‌های نوظهور در انقلاب صنعتی چهارم هستند که تاثیرات زیادی بر صنایع تولیدی بزرگ مانند نفت و گاز، خودرو، معدن و فولاد دارند.
در بررسی صنایع مختلف می‌توان گفت یکی از صنایعی که ارتقا و توسعه آن به‌طور مستقیم در رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی کشورها تاثیرگذار است و رابطه مستقیمی بین سرانه مصرف آن و تولید ناخالص داخلی کشورها وجود دارد، صنعت فولاد است. این صنعت به دلیل ایجاد اشتغال، وابستگی شدید صنایع پایین‌دستی به آن کاربرد در توسعه زیرساخت‌ها و امکان صادرات و ارزآوری برای کشورها، کالایی استراتژیک شمرده می‌شود. بنابراین، توسعه این صنعت همیشه به عنوان یکی از اقدامات مهم کشورها در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت و میان‌مدت لحاظ می‌شود. نکته حائز اهمیت در این صنعت، میزان بهره‌مندی از فناوری در زنجیره تولید فولاد، میزان رقابت میان تولیدکنندگان و تولید مازاد بر تقاضا در سال‌های گذشته و آینده است. در صورتی که این عوامل به درستی در چرخه تولید فولاد مورد ارزیابی قرار نگیرد و برای هر یک از آنها راهکار مناسب اندیشه نشود، این صنعت را با چالش‌های قیمتی و همچنین، چالش واگذاری بازارهای فروش مواجه می‌سازد. بنابراین، شرکت‌های فعال در زمینه تولید فولاد باید با ارتقای بهره‌وری در فرآیندهای تولید، در راستای بهبود کیفیت محصولات خود گام بردارند تا بتوانند در عرصه‌های داخلی و خارجی با کیفیت و قیمت کالاهای مشابه به رقابت بپردازند. از این‌رو مهم‌ترین مولفه برای افزایش بهره‌وری در سازمان‌ها و کارخانه‌های تولیدی، استفاده از فناوری‌های بهروز دنیاست؛ زیرا به‌کارگیری فناوری منجر به افزایش سرعت فرآیندها، کاهش مصارف عمومی و انرژی از جمله برق، آب، گاز و...، تولید محصولات خاص و ویژه، توسعه و تنوع محصولات تولیدی و در نهایت، رضایت‌مندی مشتریان می‌شود.
فولاد، کالای استراتژیک
با توجه به اهمیت زیاد صنعت فولاد در توسعه زیرساخت‌ها و صنایع پایین‌دستی، این صنعت در ردیف کالاهای استراتژیک کشور قرار دارد. می‌توان گفت رابطه مستقیمی بین سرانه مصرف این صنعت و تولید ناخالص ملی وجود دارد که اگر با مدیریت صحیح و در راستای برنامه‌های بلندمدت کشور و با تکیه بر فناوری‌های روز دنیا گسترش یابد، افزون بر ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور، زمینه کاهش اتکای اقتصاد به صادرات نفت را فراهم می‌آورد و ارزآوری بالایی نیز به همراه دارد. این در حالی است که آمارهای بین‌المللی، این صنعت کشور را فاقد برخورداری از فناوری بالا در فرآیند تولید می‌دانند. شواهد نشان می‌دهد یکی از روش‌های افزایش رقابت‌پذیری در این صنعت، اتخاذ روش‌های تولیدی است که منجر به کاهش قیمت تمام‌شده محصولات شود. در ایران به دلیل بهره‌مندی از منابع انرژی ارزان، شاهد استفاده از روش‌های مبتنی بر کاربرد انرژی در روند تولید فولاد هستیم که حتی در روش‌های یکسان تولید مانند روش کوره قوس الکتریکی، هزینه تمام‌شده در ایران در مقایسه با جهان بالاتر است. این موضوع با کاهش قدرت رقابت محصولات داخلی در مقایسه با همتایان پرقدرت خارجی، عرصه فعالیت ایران در بازارهای خارجی را تنگ‌تر می‌کند. از دست دادن جایگاه فعلی جهانی، کشور را با مازاد عرضه فولاد مواجه می‌کند که درنهایت، نتایجی مانند کاهش تولید و افزایش بیکاری نیروی انسانی فعال در این عرصه را به دنبال دارد. این موضوع تهدیدی برای امنیت ملی و اقتصادی کشور است. به همین دلیل و با توجه به اهمیت موضوع، برخی راهکارها به شرح زیر ارائه می‌شود:
کاهش هزینه‌های تولید در بخش فولاد: یکی از پیش‌شرط‌های کاهش قیمت تمام‌شده محصولات فولادی، کاهش هزینه‌های تولید است. برخورداری کشور از منابع برق و گاز، تولید فولاد را مقرون‌به‌صرفه کرده است، اما هزینه‌هایی مانند هزینه نیروی کار مازاد، استفاده از مواد کمکی و... به مرور زمان این صنعت را از صرفه‌های اقتصادی خارج می‌کند. یکی از راه‌های منجر به کاهش هزینه‌های تولید، استفاده از فناوری روز دنیا در روند تولید این صنعت است. با توجه به اینکه استفاده از فناوری حتی در کاهش نیروی کار مازاد نیز مفید واقع می‌شود، توان استفاده از فناوری را در کاهش هزینه‌های تولید نیز به عنوان یکی از راهکارهای اصلی این صنعت ارائه کرد.
استفاده از توان بخش خصوصی برای ورود به صنعت فولاد: نگاهی به صنعت فولاد کشور نشان می‌دهد که بخش دولتی به دلیل برخورداری از حمایت‌های دولت، تا حد زیادی در راستای تحقق اهداف تعیین‌شده در برنامه‌ها موفق عمل می‌کند، اما بخش خصوصی به دلیل استراتژی نادرست وزارت صنعت، معدن و تجارت در صدور پروانه‌های بهره‌برداری و... و نیز بالا بودن هزینه‌های تولید نتوانسته است متناسب با ظرفیت نصب‌شده به تولید بپردازد. شاید بتوان دلیل این موضوع را در عدم حمایت مناسب دولت، واردات بی‌رویه محصولات در مقاطعی از زمان، کنترل مدیریت‌شده قیمت در بازار فولاد توسط دولت و... دانست. ایجاد بسترهای مناسب برای ورود بخش خصوصی در این حوزه، موجب می‌شود تا به دلیل محدودیت‌های تحریمی، بخش خصوصی از راه‌های مختلف افزون بر افزایش سرمایه‌گذاری در این بخش، زمینه ورود فناوری روز دنیا به این صنعت را فراهم آورد.
یکی از راه‌هایی که منجر به بهبود فناوری تولید در صنعت فولاد کشور می‌شود، حمایت از سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه واحدهای صنعتی است. در این راستا، می‌توان با اعطای برخی معافیت‌های مالیاتی یا تسهیل در دریافت وام‌های کم‌بهره در خصوص هزینه‌های سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه، گام‌های موثری برای ارتقای فناوری در این صنعت برداشت.
ایجاد شرکت‌های مشترک با خارجیان: ورود مستقیم شرکت‌های خارجی و در نتیجه، سرمایه‌گذاری مستقیم این کشورها در ایران به دلیل اعمال تحریم‌های خارجی میسر نیست، اما به دلیل حاکمیت انقلاب صنعتی چهارم، لزوم برنامه‌ریزی صحیح در راستای برداشتن گام‌های موثر برای پیاده‌سازی فناوری‌های بهروز در صنعت فولاد بیش از پیش احساس می‌شود. این مهم جز با افزایش تعاملات بین‌المللی و ایجاد زمینه‌های یادگیری فناورانه محقق نمی‌شود. یکی از راه‌های حصول این نتیجه، افزایش انتقال فناوری از طریق ایجاد شرکت‌های مشترک با خارجیان است. به‌رغم وجود محدودیت‌های یادشده، برخی کشورها آمادگی لازم را برای سرمایه‌گذاری در ایران دارند. بنابراین، پیشنهاد می‌شود با جذب سرمایه‌گذار خارجی در شرکت‌های فولادسازی، با ایجاد مشوق‌های سرمایه‌گذاری در این حوزه، زمینه انتقال فناوری به کشور در صنعت فولاد را فراهم آوریم.
استفاده از توان شرکت‌های دانش‌بنیان: به سبب اقدام‌های اخیر نهادهای حاکمیتی در کشور از سویی و ظهور شرکت‌ها و تیم‌های نوآور و خلاق از سمت عرضه فناوری از سوی دیگر، ظرفیت‌های سازماندهی‌شده و رسمی مناسبی برای توسعه فناوری در صنعت فولاد کشور وجود دارد. افزون بر این، اکوسیستم استارت‌آپی ایران در حال رشد است و نهادهای نقش‌آفرینی مانند صندوق‌های پژوهش و فناوری، پارک‌ها و شتاب‌دهنده‌های تخصصی در حال ورود به صنعت فولاد هستند. همچنین، در دو سال گذشته، برنامه‌های متعدد ارائه نیازهای فناورانه با همکاری کارگزاران تبادل فناوری و شرکت‌های بزرگ فولادساز برگزار. شده است این‌رویدادها سبب همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان و صنعت فولاد شده‌اند. این نهادها، شرکت‌ها و تیم‌های نوآور و استارت‌آپی در مراحل اولیه رشد خود هستند، اما ظرفیت بالقوه مناسبی برای ایفای نقش در صنعت فولاد ایران در خود دارند پیشنهاد می‌شود از ظرفیت موجود در این شرکت‌ها برای ارتقای وضعیت صنعت فولاد استفاده شود.
