در ایرانکلین۲۰۲۵ بررسی شد؛ «مدیریت پسماندهای بیمارستانی» زیر ذرهبین کارشناسان
علاج تولید فزاینده پسماند
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، پنل «پسماندهای بیمارستانی، مدیریت و تفکیک پسماند و نقطه‌‌‌کور قانون» در ایران کلین ۲۰۲۵، اولین نمایشگاه بین‌المللی ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات پیشرفته نظافت صنعتی و شهری، مواد شوینده و ضدعفونی برگزار شد. در این پنل علیرضا عسکری، دبیر انجمن علمی مهندسی پسماند ایران، علیرضا رحمتی، مدیرکل حفاظت محیطزیست استان تهران و ابوعلی گلزاری، متخصص حوزه پسماند و مدرس دانشگاه حضور داشتند.
در ابتدای پنل علیرضا رحمتی با بیان اینکه زمین در وضعیت مطلوبی نیست، گفت: «در تهران شرایط هوا مناسب نیست و آلودگی هوا باعث تعطیلی مدارس و آموزش شده است. همچنین واحدهای صنعتی و تولیدی به‌‌‌دلیل کمبود انرژی و ناترازی مصرف و انرژی‌‌‌ها تعطیل می‌‌‌شوند که این موضوع به تعطیلی تولید و تغییرات در فعالیت‌‌‌های اقتصادی منجر می‌شود. حتی وضعیت خاک خوب نیست و ما در تهران، با پدیده فرونشست مواجه هستیم و خاک مانند اسفنج عمل می‌کند که وقتی زیر آن آب باشد، می‌تواند میزان زیادی آب جذب کند. اما وقتی فشرده می‌شود، خاصیت جذب آب خود را از دست می‌دهد.»
او با اشاره به مدیریت پسماند در کلان‌شهر تهران توضیح داد: «روزانه حدود ۶هزار تن پسماند در جنوب تهران دپو می‌شود که به آلودگی آب‌‌‌های زیرزمینی و تولید شیرابه‌‌‌های بسیار آلاینده منجر می‌شود. متاسفانه وضعیت مدیریت پسماند در تهران را می‌توان صفر و حتی منفی دانست. در دهه ۸۰، فرهنگ‌‌‌سازی و آموزش‌‌‌هایی برای تفکیک پسماند در منازل انجام شد و مردم به این امر پایبند بودند. اما اکنون شرایط بسیار بدتر شده است؛ تفکیک پسماند دیگر انجام نمی‌شود و پسماندها بدون تفکیک به سایتی در کهریزک منتقل و دپو می‌‌‌شوند. این موضوع علاوه بر ایجاد رودخانه‌‌‌ای از شیرابه‌‌‌ها، وجهه گردشگری تهران و مسائل استراتژیک دیگر را نیز تحت‌تاثیر قرار داده است.»
ضعف قانون‌گذاری
در ادامه ابوعلی گلزاری، متخصص حوزه پسماند و مدرس دانشگاه، با اشاره به وضعیت مدیریت پسماند در کشور گفت: «از رئیس‌‌‌جمهور گرفته تا مسوولان رده‌‌‌های پایین‌‌‌تر، همگی به انتقاد از وضعیت موجود مشغولند، اما سوال اساسی این است که چه کسی باید مشکل را حل کند؟ ما در موضوعات مختلفی مانند ناترازی انرژی، آلودگی هوا، مدیریت آب و پسماند، طی سالیان متمادی صحبت کرده‌‌‌ایم، اما وضعیت بدتر هم شده است. این شرایط باعث شده حتی اگر بخواهیم راه‌‌‌حلی ارائه کنیم، برخی به دنبال روش‌های غیرمنطقی بروند که از نظر تخصصی توجیهی ندارد.»
او با انتقاد از استفاده نادرست از تکنولوژی زباله‌‌‌سوز در کشور، توضیح داد: «در شهری مانند رشت که روزانه ۸۰۰ تن پسماند عادی با رطوبت بالای ۹۰درصد و پسماند تر بالای ۸۰درصد تولید می‌شود، تصمیم به استفاده از زباله‌‌‌سوز گرفته‌‌‌اند. در حالی که ارزش حرارتی چنین پسماندهایی بسیار پایین است. این تصمیم، نه‌‌‌تنها از نظر فنی غیرمنطقی است، بلکه نتیجه‌‌‌ای جز اتلاف منابع ندارد.»
این متخصص حوزه پسماند با اشاره به ضعف قانون‌گذاری در مدیریت پسماند گفت: «در قانون مدیریت پسماند، هیچ جرم‌‌‌انگاری برای عدم‌تفکیک پسماند در نظر گرفته نشده، در حالی که تفکیک در ابتدای چرخه، مهم‌ترین بخش است. اما در کشور ما، تمرکز بر انتهای چرخه قرار گرفته، زیرا منفعت مالی در آن بخش است. در کشورهای پیشرفته مانند آلمان که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زباله‌‌‌سوزهای دنیاست، ۷۰ زباله‌‌‌سوز و حدود ۱۱۸هزار دایجستر فعال وجود دارد. اما در ایران، حتی یک دایجستر هم نداریم. برای زباله‌‌‌سوز شهرهای ساری، رشت و اصفهان نیز حداقل ۴۰۰۰ میلیارد تومان هزینه کردند اما هیچ‌‌‌کدام مساله‌ای را حل نکرده است.»
گلزاری با بیان اینکه تکنولوژی زباله‌‌‌سوز، فناوری مناسبی است اما باید برای کاربردهای مشخص خود استفاده شود، گفت: «برای پسماندهای تر و خشک ارزشمند، روش‌های مشخصی وجود دارد و تنها پسماندهای غیرارزشمند باید به زباله‌‌‌سوز منتقل شوند. اما در کشور ما، همه پسماندها بدون تفکیک وارد زباله‌‌‌سوز می‌‌‌شوند. ما متخصصان زیادی در کشور داریم، اما متاسفانه به آنها جایگاهی داده نمی‌شود. قانون مدیریت پسماند که در سال ۱۳۸۳ تصویب شده، قانون خوبی است اما تنها ۲۰درصد آن اجرا شده است. وضعیت کنونی مدیریت پسماند و زباله‌‌‌سوزی نشان می‌دهد این حوزه نیازمند بازنگری و اصلاحات جدی است.»
کاهش پسماند با برنامه‌‌‌ریزی علمی
همچنین علیرضا عسکری با اشاره به وضعیت مدیریت پسماند در کلان‌شهر تهران اظهار کرد: «وضعیت کنونی مدیریت پسماند، با توجه به جمعیت و جایگاه تهران به‌‌‌عنوان پایتخت، مناسب نیست. در گذشته، برنامه‌‌‌های آموزشی و فرهنگ‌‌‌سازی در رسانه‌‌‌ها وجود داشت و حتی سیستم‌های مکانیزه‌‌‌ای برای مدیریت پسماند راه‌‌‌اندازی شد. با این اقدامات حداقل گامی در راستای ارتقای فرهنگ مدیریت پسماند برداشته شد. با این حال، امروز شاهدیم که مدیریت پسماند در سال‌های اخیر بارها تغییر کرده و همین تغییرات مداوم موجب ضعف در برنامه‌‌‌ریزی و اجرای سیاست‌‌‌های پایدار شده است.»
او به مشکل آرادکوه، به‌‌‌عنوان محل اصلی دفن پسماندهای تهران، اشاره کرد و گفت: «روزانه نزدیک به ۶هزار تن پسماند به آرادکوه منتقل می‌شود، هرچند این عدد پیش‌تر به حدود ۸هزارتن هم می‌‌‌رسید. کاهش این میزان پسماند به دلیل مشکلات معیشتی مردم بوده است و نمی‌توان آن را به‌‌‌عنوان یک موفقیت مدیریتی تلقی کرد. مدیریت پسماند باید بتواند با برنامه‌‌‌ریزی صحیح و علمی، حجم تولید پسماند را کاهش دهد.»
مشکلات زیرساختی
در ادامه رحمتی با اشاره به وسعت و جمعیت تهران گفت: «شهر تهران با وسعتی معادل ۰.۷درصد کل کشور، حدود ۱۱درصد جمعیت کشور را در خود جای داده است. بنابراین طبیعی است که تولید پسماند در این شهر نیز بالا باشد. موضوع مدیریت پسماند یک موضوع صفر تا صدی است که ما فعلا در بخش مقصد اقداماتی را انجام می‌‌‌دهیم؛ برای مثال به‌‌‌دنبال زباله‌‌‌سوز یا دفن پسماند هستیم، اما بخش‌‌‌های ابتدایی، یعنی از صفر تا ۱۰درصد این فرآیند، مانند آموزش و فرهنگ‌‌‌سازی مغفول مانده است.»
او ادامه داد: «در دهه‌‌‌های ۸۰ و ۹۰ صداوسیما در زمینه آموزش و فرهنگ‌‌‌سازی فعالیت داشت و مردم هم نشان داده‌‌‌اند که توانایی درک و عمل به این آموزش‌‌‌ها را دارند. اما اکنون مرحله تفکیک در مبدأ به درستی اجرا نمی‌شود. مرحله ۱۰ تا ۲۰ این است که تفکیک باید در منازل صورت گیرد و در بخش‌‌‌های اداری و اجرایی نیز سیستم مدیریت سبز پیاده شود.»
مدیرکل حفاظت محیطزیست استان تهران با تاکید بر ایجاد زیرساخت‌‌‌های لازم در خصوص مدیریت پسماند توضیح داد: «مرحله ۲۰ تا ۴۰ شامل زیرساخت‌‌‌هایی است و باید مکان‌‌‌هایی برای تحویل پسماندهای تفکیک‌‌‌شده مشخص شود. در گذشته در مشهد غرفه‌‌‌های بازیافت در سر هر خیابان وجود داشت که پسماندهای تفکیک‌‌‌شده را دریافت می‌‌‌کرد و در قبال آن مواد مصرفی خانگی تحویل می‌‌‌داد. این اقدام باعث ترغیب مردم به تفکیک پسماند می‌‌‌شد. در تهران هم برای این کار اپلیکیشن‌‌‌هایی معرفی شده اما کاربری آسانی ندارند و استفاده از آنها دشوار است.»
رحمتی با تاکید بر ضرورت تجهیزات مناسب تصریح کرد: «باید تجهیزات و ماشین‌‌‌های مخصوص حمل زباله برای انواع مختلف پسماند فراهم شود. در منازل، پسماندهای پنجگانه شامل پزشکی، کشاورزی، شیمیایی، عادی و خطرناک وجود دارد که تفکیک نشدن آنها به اختلاط و ایجاد تهدید جدی برای محیطزیست منجر می‌شود. برای مثال شیرابه بدترین نوع پساب است که تصفیه آن بسیار هزینه‌‌‌بر و دشوار است. برای یک مترمکعب تصفیه شیرابه، ممکن است به حدود یک میلیارد تومان هزینه نیاز باشد.»
او با اشاره به مشکلات زیرساختی در مدیریت پسماندهای پزشکی گفت: «در تهران حدود ۱۷۰ بیمارستان وجود دارد که روزانه حدود ۲۰۰ تن پسماند پزشکی تولید می‌کنند. این پسماندها باید کم‌‌‌خطرسازی شده و سپس تحویل شهرداری شود. علاوه بر این، ۷۰۰۰ کلینیک کوچک در تهران فعال هستند که هر کدام حداقل ۱۰ کیلوگرم پسماند تولید می‌کنند. عدم‌مدیریت صحیح این پسماندها می‌تواند تهدیدی جدی برای بهداشت عمومی باشد.»
مدیرکل حفاظت محیطزیست استان تهران با اشاره به مسوولیت‌‌‌های قانونی و نظارتی گفت: «مطابق ماده ۷ قانون مدیریت پسماند، مسوولیت مدیریت پسماندهای عادی بر عهده شهرداری است و پسماندهای صنعتی و پزشکی بر عهده تولیدکنندگان آنهاست. اما نبود زیرساخت‌‌‌های مناسب و نظارت کافی، این فرآیند را با چالش مواجه کرده است.»
ارزش بازیافت پسماندهای پزشکی
در ادامه عسکری با اشاره به وضعیت مدیریت پسماندهای پزشکی در کشور اظهار کرد: «ما در مراکز کلان و مراکز وابسته، روزانه بیش از ۵۰۰ تن پسماند پزشکی تولید می‌‌‌کنیم. ضوابط مدیریت این نوع پسماندها در سال ۱۳۸۶ به تصویب رسیده است و بر اساس آن، بی‌‌‌خطرسازی با ۶ لگاریتم پایه ۱۰، معادل ۹۹.۴ تن فرآیند استریل و با استفاده از دستگاه‌‌‌هایی که بر اساس بخار و فشار کار می‌کنند، عملی می‌شود. به این ترتیب، استریل‌‌‌سازی صورت می‌گیرد. اما اگر واقعا استریل‌‌‌سازی انجام می‌شود، چرا در همان ضوابط ذکر شده که بازیافت پسماندهای پزشکی ممنوع است؟»
وی ادامه داد: «این در حالی است که پلاستیک و ترکیبات موجود در پسماندهای پزشکی از ارزش بازیافتی بالایی برخوردارند. در کشورهای پیشرفته، بسیاری از این مواد خرد شده و مجددا بازیافت می‌‌‌شوند، بدون اینکه به زباله‌‌‌سوز منتقل شوند. این مواد از طریق فرآیندهای استریل و اتوکلاو پردازش می‌‌‌شوند، اما ما از این ظرفیت‌‌‌ها بهره‌‌‌برداری نمی‌‌‌کنیم.»
تجدیدنظر در ضوابط اجرایی
همچنین گلزاری با بیان اینکه در حال حاضر در کشور حدود ۱۰۵۰ بیمارستان و ۴۰ تا ۵۰هزار کلینیک داریم، اشاره کرد: «داده‌‌‌ها در کشور اهمیت زیادی دارند، اما یکی از مشکلات اصلی این است که در کشور به داده‌‌‌ها نمی‌‌‌پردازند و اساسا داده‌‌‌ای وجود ندارد. به عنوان مثال، عدد تولید پسماندها در کشور بسیار متفاوت است، به‌‌‌طوری که در برخی گزارش‌‌‌ها از حدود ۴۰۰ تن شروع می‌شود و در دیگر گزارش‌‌‌ها به نزدیک ۱۰۰۰ تن می‌‌‌رسد. بنابراین هنوز نتواسته‌‌‌ایم عدد دقیقی برای پسماندهای بیمارستانی به دست آوریم.»
او با اشاره به اینکه پسماندهای بیمارستانی شامل انواع مختلفی از جمله پسماندهای عادی، عفونی، تیز و برنده، شیمیایی، دارویی و گاهی رادیواکتیو هستند، توضیح داد: «در بسیاری از موارد پلاستیک‌های استفاده‌‌‌شده در بیمارستان‌‌‌ها از نوع گرید دارویی و گرید غذایی هستند و این پلاستیک‌ها ارزش بالایی دارند. اگر به سیستم خود اعتماد داریم و پسماندها را در ساختار اتوکلاو تحت دما و فشار خاصی قرار می‌‌‌دهیم تا بار میکروبی آن از بین برود، نباید مشکلی وجود داشته باشد. اما در واقعیت، مدیریت پسماندها در بیمارستان‌‌‌ها در اولویت نیست و مسائل دیگری مانند تامین دارو و تخت بیمارستانی بیشتر از پسماندها اهمیت دارند. از طرف دیگر شاید از نظر تئوری ۹۸درصد بیمارستان‌‌‌ها اتوکلاو داشته باشند، اما بسیاری از این دستگاه‌‌‌ها قدیمی و غیر‌موثر هستند.»
او ادامه داد: «در این زمینه وزارت بهداشت پس از سال‌ها به این نتیجه رسیده که مسیر قبلی اشتباه بوده و اکنون با رویکرد جدیدی به نام «مدیریت پسماند هوشمند» وارد شده است. اما این رویکرد تنها در انتهای چرخه مدیریت پسماند است و برای حل مشکلات از ابتدا به چرخه توجه نمی‌‌‌کند. این فرآیند، هوشمندسازی از ابتدا نیست و تنها به بی‌‌‌خطرسازی در انتهای چرخه پسماندها می‌‌‌پردازد.»
وی به لزوم تجدید نظر در ضوابط اجرایی این قانون اشاره کرد و گفت: «در حال حاضر بسیاری از شرکت‌های خصوصی در حال تجمیع و انتقال پسماندهای بیمارستانی به محل‌‌‌هایی برای بی‌‌‌خطرسازی هستند. برای تحقق اقتصاد چرخشی در بخش پسماند بیمارستانی باید نظارت‌‌‌ها و زیرساخت‌‌‌ها تقویت شوند و برنامه‌‌‌های اجرایی در این زمینه با توجه به تصویب قانون جدید در مجلس به اجرا درآید.»
ضرورت ایجاد یک مدیریت واحد پسماند
رحمتی با اشاره به سیاست‌‌‌های کلی محیطزیست ابلاغی مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۶، بیان کرد: «این سیاست‌‌‌ها بر مدیریت یکپارچه، نظام‌‌‌مند و هماهنگ تاکید دارند. در بحث پسماندهای پنجگانه، مشکل مدیریت واحد وجود دارد. سازمان حفاظت محیطزیست که نقش نظارتی دارد، با کمترین امکانات و تجهیزات موظف به نظارت بر این پسماندهاست. همچنین دستگاه‌‌‌های اجرایی مانند وزارت بهداشت، وزارت صمت، وزارت کشاورزی و وزارت نفت به‌‌‌طور جداگانه متولی بخش‌‌‌های مختلف پسماندها هستند، ولی به دلیل نبود یک سیستم مدیریت یکپارچه، این فرآیندها همخوانی ندارد.»
او با بیان اینکه با وجود قوانین مناسب در ایران، ضعف در اجرای این قوانین و نبود مدیریت یکپارچه مانع پیشرفت بوده است، گفت: «اگر یک مدیریت واحد پسماند در کشور تحت عنوان «نظام مدیریت پسماند» یا مشابه آن مانند «اتحادیه پسماند» ایجاد شود، نظارت و اجرای قوانین می‌تواند به‌‌‌طور موثرتری انجام گیرد. چنین نظامی در حوزه پسماند می‌تواند با حضور دستگاه‌‌‌های دولتی و نهادهای نظارتی مانند سازمان محیطزیست و مجلس، مشکلات را به‌‌‌طور جدی پیگیری کند.»
در ادامه گلزاری با بیان اینکه تغییرات مدیریتی مکرر در حوزه پسماند باعث ناکارآمدی سیستم‌ها شده است، گفت: «در سه یا چهار سال گذشته، مدیران پسماند تهران چهار بار تغییر کرده‌‌‌اند و میانگین حضور آنها در این سمت تنها ۷ ماه است. این تغییرات سریع باعث می‌شود مدیران نتوانند به‌‌‌طور کامل با سیستم‌ها و نیازهای موجود آشنا شوند و حتی زمانی که به موقعیت خود رسیده‌‌‌اند، باید صندلی‌‌‌شان را ترک کنند.»
او با بیان اینکه آموزش در حوزه پسماند یکی از ارکان اصلی حل مشکلات است، توضیح داد: «ما در هیچ مدرسه یا دانشگاهی آموزش مدیریت پسماند نداریم. در حالی که در تمامی کشورهای دنیا، آموزش در این زمینه بخش جدایی‌‌‌ناپذیر از سیستم است. رسانه‌‌‌ها نیز به این موضوع توجه نکرده‌‌‌اند و هیچ برنامه موثری در سطح ملی برای آموزش در این حوزه وجود ندارد. بسیاری از مردم در مناطق دورافتاده به دلیل بی‌‌‌تفاوتی نسبت به تغییرات ساختاری در سیستم‌های پسماند، تفکیک زباله‌‌‌ها را جدی نمی‌‌‌گیرند و برخی افراد حتی در کنار دریا و کوه، زباله‌‌‌های خود را روی زمین می‌‌‌اندازند و خود را در قبال آن مسوول نمی‌‌‌بینند.»
گلزاری با تاکید بر اهمیت وجود یک برنامه جامع برای مدیریت پسماند در کشور گفت: «ما نیاز به یک برنامه جامع و با کیفیت برای مدیریت پسماند داریم که حتی با تغییرات مدیریتی هم ادامه یابد و اجرا شود. وزارت بهداشت نیز باید خود متولی مدیریت پسماندهای بیمارستانی شود و از ایجاد شهرک‌‌‌های بازیافت برای این نوع پسماندها حمایت کند. این مسوولیت باید بر عهده وزارت بهداشت باشد که خود نهاد متولی سلامت مردم است و باید سلامت اکوسیستم و مردم را در نظر بگیرد.»
کاهش تولید پسماند با تفکیک از مبدأ
در پایان، رحمتی در جمع‌‌‌بندی سخنان خود گفت: «راهکارهایی که می‌تواند در حوزه مدیریت پسماند شکل بگیرد، در ابتدا همان اتحاد، آگاهی و دانش زیست‌‌‌محیطی جامعه است و نه صرف آموزش. آموزش‌‌‌های میدانی مشابه شهرک‌‌‌های آموزش رانندگی می‌تواند تاثیر زیادی در آموزش مدیریت پسماند داشته باشد. در این زمینه، مسوولیت‌‌‌پذیری نیز بسیار اهمیت دارد.»
او با بیان اینکه مسوولیت اجتماعی به معنای تعادل بین اقتصاد و محیطزیست است، گفت: «در مدیریت سبز، استفاده بهینه از منابع محیط‌زیستی بسیار اهمیت دارد. اگر در واحدهای تولیدی، صنعتی و حتی خانه‌‌‌ها تفکیک و بازیافت داشته باشیم، پسماند کمتری تولید می‌شود. در حال حاضر، سرانه پسماند ما چند برابر میانگین جهانی است. اینکه اصلا پسماند تولید نشود، یکی از مهم‌ترین راهکارهای اقتصاد چرخشی است.»
