گیاهان دارویی؛ فرصتی استراتژیک به سوی اقتصاد غیرنفتی
این گیاهان به‌‌‌طور معمول نیاز به آبیاری کمتری دارند و قادر به رشد در خاک‌‌‌های با کیفیت پایین هستند. علاوه بر این، کشت گیاهان دارویی می‌تواند به احیای اراضی تخریب‌‌‌شده و بهبود خصیصه‌‌‌های خاک نیز کمک کند. این مساله بهویژه در مناطق روستایی که با چالش‌‌‌های اقتصادی و زیست‌‌‌محیطی مواجه‌‌‌اند، می‌تواند بهبود معیشت خانوارهای روستایی را به‌‌‌همراه داشته باشد. از این رو، بهره‌‌‌برداری پایدار از گیاهان دارویی می‌تواند به‌‌‌عنوان یک راهکار موثر در راستای توسعه پایدار و حفظ منابع طبیعی کشور در نظر گرفته شود.
صنعت گیاهان دارویی نهتنها به ایجاد فرصت‌‌‌های شغلی و افزایش صادرات غیرنفتی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به کاهش وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی و تنوع‌بخشی به اقتصاد ملی نیز منجر شود. به این ترتیب، سرمایه‌گذاری در تحقیقات و توسعه گیاهان دارویی و بهبود روش‌های بهره‌‌‌برداری پایدار از آنها یک استراتژی کلیدی در دستیابی به توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار در ایران به‌‌‌شمار می‌رود. این رویکرد همچنین می‌تواند به ارتقای کیفیت زندگی و سلامت عمومی هم منجر شود.
بازار گیاهان دارویی
کشت گیاهان دارویی به عنوان یک صنعت جدید و در حال توسعه، به دلیل ویژگی‌‌‌های خاص خود، نظر بسیاری از کشاورزان، سرمایه‌گذاران و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. یکی از مهم‌ترین دلایل این توجه، افزایش تمایل عمومی به مصرف محصولات طبیعی و داروهای گیاهی است که بهویژه در سال‌های اخیر، با توجه به نگرانی‌های مرتبط با عوارض جانبی داروهای شیمیایی و همچنین افزایش آگاهی مردم از مزایای سلامت‌‌‌محور گیاهان دارویی، به شدت رو به افزایش است.
بر اساس تحقیقات سازمان بهداشت جهانی، در حال حاضر بیش از ۷۵درصد از مردم کشورهای در حال توسعه بسیاری از درمان‌‌‌های خود را با استفاده از گیاهان دارویی انجام می‌دهند. همچنین، در سال‌های اخیر، استفاده از این گیاهان در کشورهای توسعه‌‌‌یافته نیز افزایش چشمگیری داشته است. تقاضای رو به رشد جهانی برای گیاهان دارویی، بر پتانسیل استفاده‌نشده این بخش تاکید می‌کند. پیش‌بینی میشود بازار گیاهان دارویی تا سال ۲۰۳۰ با نرخ رشد ترکیبی سالانه (CAGR) ۶.۳درصد رشد کند که این امر ناشی از افزایش تقاضای مصرف‌کنندگان برای مصرف محصولات طبیعی و ارگانیک است. همچنین پیش‌بینی میشود که بازار گیاهان دارویی تا سال ۲۰۲۷ به ۵ تریلیون دلار برسد. ایران، به عنوان کشوری با تنوع زیستی غنی، دارای بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی است که ۲۳۰۰ گونه از آنها خاصیت دارویی دارند. این تنوع اقلیمی منحصربه‌‌‌فرد موجب میشود ایران پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یکی از بازیگران اصلی در بازار جهانی گیاهان دارویی داشته باشد.
آمار کنونی نشان می‌دهد که هم‌اکنون حدود ۳۰۰هزار هکتار از اراضی کشور زیر کشت گیاهان دارویی است و سالانه حدود ۵۰۰هزار تن انواع گیاهان دارویی در کشور تولید میشود. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که سطح زیرکشت گیاهان دارویی تا سال ۲۰۲۵ به حدود ۵۰۰هزار هکتار برسد. گیاهان دارویی ایران، بهویژه زعفران، زیره، زرشک و عناب، به دلیل کیفیت شناخته‌شده و خواص دارویی، در موقعیت مناسبی برای افزایش صادرات قرار دارند.
به عنوان مثال، صادرات زعفران به تنهایی در سال ۲۰۲۳، ۳۳۰ میلیون دلار بوده که با رشد تقاضا از سوی بازارهای آسیایی و آمریکای شمالی مواجه بوده است. به صورت کلی، واردکنندگان برجسته گیاهان دارویی ایران عبارتند از آلمان، عراق و اسپانیا و سایر بازارهای کلیدی گیاهان دارویی ایران کشورهایی مانند اتریش، پاکستان، امارات، ترکیه، روسیه، استرالیا و هند هستند.
چالش‌‌‌های پیش‌‌‌روی صنعت گیاهان دارویی در ایران
با وجود پتانسیل‌‌‌های بالای موجود، صنعت گیاهان دارویی در ایران با مجموعه‌‌‌ای از چالش‌‌‌های پیچیده مواجه است که مانع از بهره‌‌‌برداری بهینه از این منابع ارزشمند میشود. این چالشها عبارتند از:
۱-ناکارآمدی در صنایع تبدیلی و تکمیلی: ناکارآمدی در صنایع تبدیلی و تکمیلی به عنوان یکی از چالش‌‌‌های اساسی در بهره‌‌‌برداری از ظرفیت‌‌‌های بالقوه گیاهان دارویی و فرآورده‌‌‌های مرتبط نظیر اسانس‌‌‌ها، عصاره‌‌‌ها و سایر محصولات فرآوری‌‌‌شده شناخته میشود. نبود زیرساخت‌‌‌های مناسب برای فرآوری، استخراج و بسته‌‌‌بندی گیاهان دارویی و فرآورده‌‌‌های مشتق‌‌‌شده از آنها، به طور قابل‌توجهی ارزش افزوده این صنعت را محدود کرده و مانع از دستیابی به بازارهای جهانی میشود.
در بسیاری از موارد، گیاهان دارویی به صورت خام و بدون فرآوری مناسب به بازار عرضه می‌‌‌شوند، که این امر باعث کاهش کیفیت، رقابت‌‌‌پذیری و ارزش اقتصادی آنها میشود. به‌‌‌علاوه، نبود پالایشگاه‌‌‌های تخصصی گیاهان دارویی و مراکز پیشرفته برای فرآوری و تولید فرآورده‌‌‌هایی مانند اسانس‌‌‌ها، عصاره‌‌‌ها و سایر ترکیبات فعال، مانع از تولید محصولات با‌کیفیت و استاندارد بین‌المللی میشود. این موضوع نهتنها به کاهش درآمدهای اقتصادی کشور منجر میشود، بلکه فرصت‌‌‌های شغلی و نوآوری در این حوزه را نیز محدود می‌کند.
اگر زیرساخت‌‌‌های لازم برای صنایع تبدیلی، پالایشگاه‌‌‌های گیاهان دارویی و مراکز تخصصی فرآوری فرآورده‌‌‌های گیاهی فراهم شود، می‌توان با افزایش کیفیت، تنوع و ارزش افزوده محصولات، به بازارهای جهانی دسترسی پیدا کرد و به توسعه پایدار این صنعت کمک کرد.
۲- آگاهی اندک بسیاری از صادرکنندگان از بازار هدف: صادرکنندگان گیاهان دارویی اغلب با چالش‌‌‌هایی مواجه هستند که ناشی از آگاهی محدود آنها از بازار هدف است. این عدم‌آگاهی می‌تواند شامل شناخت ناکافی از تقاضای بازار، استانداردهای کیفیت، مقررات صادرات و ترجیحات مصرف‌کنندگان باشد. این موضوع به کاهش رقابت‌‌‌پذیری، افزایش ریسک‌‌‌های تجاری و از دست دادن فرصت‌‌‌های بازار منجر میشود.
۳- ضعف در زنجیره تامین گیاهان دارویی: ضعف در زنجیره تامین گیاهان دارویی به عنوان یکی از موانع اصلی توسعه این صنعت شناخته میشود؛ این ضعف‌‌‌ها شامل ناکارآمدی در جمع‌‌‌آوری، حمل‌ونقل، نگهداری و توزیع گیاهان دارویی است که به کاهش کیفیت و ارزش محصولات منجر میشود. عدم‌هماهنگی بین کشاورزان، فرآوری‌‌‌کنندگان و توزیع‌‌‌کنندگان باعث ایجاد شکاف‌‌‌های اطلاعاتی و افزایش ضایعات در طول زنجیره تامین میشود. به‌‌‌علاوه، نبود سیستم‌های نظارتی دقیق و استانداردهای یکپارچه در مراحل مختلف زنجیره تامین، به عرضه محصولات نامرغوب و غیراستاندارد به بازار منجر میشود. این مشکلات نهتنها رقابت‌‌‌پذیری محصولات گیاهان دارویی را در بازارهای داخلی و بین‌المللی کاهش می‌دهد، بلکه باعث از دست رفتن فرصت‌‌‌های اقتصادی و کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان نیز میشود.
راهکارهای پیشنهادی برای رفع چالشها و توسعه صنعت گیاهان دارویی
برای حل چالش‌‌‌های مطرح‌‌‌شده در صنعت گیاهان دارویی کشور، می‌توان از راهکارهای علمی و عملیاتی زیر استفاده کرد:
۱- توسعه زیرساخت‌‌‌های صنایع تبدیلی و پالایشگاه‌‌‌های گیاهان دارویی: توسعه زیرساخت‌‌‌های صنایع تبدیلی و پالایشگاه‌‌‌های گیاهان دارویی به معنای ایجاد و بهبود تاسیسات و فرآیندهایی است که امکان تبدیل گیاهان دارویی به محصولات با ارزش افزوده بالا را فراهم می‌کند. این فرآیند شامل مراحل مختلفی از جمله برداشت، خشک‌‌‌کردن، استخراج و فرآوری مواد موثره گیاهان است.
ایجاد پالایشگاه‌‌‌های تخصصی در این حوزه می‌تواند به بهینه‌‌‌سازی عملکرد اقتصادی و افزایش کیفیت محصولات نهایی کمک کند. همچنین، توسعه زیرساخت‌‌‌های لازم برای تحقیق و توسعه و آموزش نیروی انسانی متخصص از اهمیت بالایی برخوردار است. این امر نهتنها به حفظ تنوع زیستی و بهره‌‌‌برداری پایدار از منابع طبیعی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به ایجاد اشتغال و افزایش صادرات محصولات دارویی نیز منجر شود. در نهایت، این توسعه نیازمند همکاری بین بخش‌‌‌های مختلف از جمله دولت، دانشگاه‌‌‌ها و بخش خصوصی است تا به یک اکوسیستم پایدار و موثر در حوزه گیاهان دارویی دست یابیم.
۲- آموزش و اطلاع‌‌‌رسانی به صادرکنندگان در زمینه صادرات گیاهان دارویی: آموزش و اطلاع‌‌‌رسانی به صادرکنندگان در زمینه صادرات گیاهان دارویی با استفاده از رویکردهای علمی و سیستماتیک می‌تواند به طور موثری چالش‌‌‌های مرتبط با آگاهی محدود از بازار هدف را کاهش دهد؛ برگزاری کارگاه‌‌‌های آموزشی مبتنی بر داده‌‌‌های بازار و نیازهای مصرف‌کنندگان، همراه با ارائه مشاوره‌‌‌های تخصصی از طریق شبکه‌‌‌ای از کارشناسان حوزه‌‌‌های کشاورزی، بازرگانی و استانداردهای بین‌المللی، می‌تواند به صادرکنندگان در شناسایی محصولات متناسب با تقاضای بازار و تطبیق با استانداردهای کیفی کمک کند؛ همچنین توسعه پلتفرم‌‌‌های دیجیتال هوشمند که از فناوری‌‌‌هایی مانند تحلیل داده‌‌‌های کلان (Big Data) و هوش مصنوعی بهره می‌‌‌برند، می‌تواند اطلاعات به‌‌‌روز و دقیقی درباره قیمت‌ها، روندهای تقاضا، مقررات واردات و ترجیحات بازارهای هدف را در اختیار صادرکنندگان قرار دهد؛ این پلتفرم‌‌‌ها با ارائه پیش‌بینی‌‌‌های مبتنی بر داده‌‌‌ها و تحلیل‌‌‌های پیشرفته، امکان تصمیم‌گیری‌‌‌های استراتژیک و کاهش ریسک‌‌‌های تجاری را فراهم می‌کنند؛ علاوه بر این، ایجاد همکاری‌‌‌های بین‌المللی با نهادهای تحقیقاتی و سازمان‌های استانداردسازی می‌تواند به انتقال دانش فنی و افزایش رقابت‌‌‌پذیری صادرکنندگان در بازارهای جهانی کمک کند؛ این اقدامات به طور کلی منجر به بهبود عملکرد صادراتی، افزایش سهم بازار و دستیابی به مزیت‌‌‌های رقابتی پایدار در حوزه صادرات گیاهان دارویی میشود.
۳- تقویت زنجیره تامین گیاهان دارویی: تقویت زنجیره تامین یکی از عناصر کلیدی در بهبود عملکرد اقتصادی و افزایش بهره‌‌‌وری در صنایع مختلف، بهویژه کشاورزی است. این فرآیند شامل بهینه‌‌‌سازی ارتباطات میان تولیدکنندگان، تامین‌‌‌کنندگان، توزیع‌‌‌کنندگان و مصرف‌کنندگان به منظور کاهش هزینه‌‌‌ها، افزایش کیفیت و تسهیل دسترسی به بازارهای جدید است.
یکی از روش‌های موثر در این زمینه، کشاورزی قراردادی است که به کشاورزان این امکان را می‌دهد تا با توافقات مشخص با خریداران، از نوسانات قیمت و ریسک‌‌‌های بازار در امان باشند و به این ترتیب، اطمینان بیشتری از وجود بازار برای محصولات خود، بهویژه گیاهان دارویی، پیدا کنند.
این شیوه نهتنها به بهبود درآمد کشاورزان کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش تولید و ارتقای کیفیت گیاهان دارویی نیز میشود. همچنین، توسعه زیرساخت‌‌‌ها و فناوری‌‌‌های نوین، آموزش و توانمندسازی کشاورزان و ایجاد شبکه‌‌‌های همکاری میان بازیگران زنجیره تامین از اهمیت ویژه‌‌‌ای برخوردار است. با ایجاد این شبکه‌‌‌ها و تضمین وجود بازار برای محصولات، کشاورزان با اطمینان بیشتری به کشت گیاهان دارویی می‌‌‌پردازند و به رشد پایدار اقتصادی و بهبود امنیت غذایی در جوامع مختلف کمک می‌کنند. به این ترتیب، تقویت زنجیره تامین و پیاده‌سازی مدل‌‌‌های کشاورزی قراردادی می‌تواند به شکل موثری به تحقق این اهداف منجر شود.
۴- حمایت از نوآوری و کارآفرینی در صنعت گیاهان دارویی: حمایت از نوآوری و کارآفرینی در صنعت گیاهان دارویی نیازمند اتخاذ تدابیر جامع و موثری است که می‌تواند به توسعه این حوزه کمک کند. یکی از این تدابیر، ایجاد صندوق‌های حمایتی است که می‌تواند به تاسیس و رشد استارت‌آپ‌‌‌ها و کسب و کارهای نوپا در حوزه صنایع فرآوری گیاهان دارویی کمک شایانی کند. این صندوق‌ها با تامین مالی و ارائه مشاوره‌‌‌های لازم، به کارآفرینان این امکان را می‌دهند که ایده‌‌‌های نوآورانه خود را به مرحله اجرا درآورند و در بازار رقابتی موفق عمل کنند. علاوه بر این، تشویق سرمایه‌گذاری‌‌‌های خارجی نیز به عنوان یک راهکار مهم مطرح است. جذب سرمایه‌گذاری‌‌‌های خارجی در حوزه صنایع فرآوری گیاهان دارویی می‌تواند از طریق تسهیل قوانین و مقررات مرتبط با سرمایه‌گذاری صورت گیرد. این اقدام نه تنها موجب ورود منابع مالی جدید به کشور میشود، بلکه می‌تواند به انتقال فناوری‌‌‌های نوین و ارتقای کیفیت محصولات دارویی و گیاهی نیز منجر شود. در نتیجه، ترکیب این دو رویکرد می‌تواند به شکل‌‌‌گیری اکوسیستم نوآورانه و کارآفرینانه در صنعت گیاهان دارویی کمک کند.
۵- ایجاد بازارهای صادراتی: ایجاد بازارهای صادراتی به‌‌‌عنوان یکی از رویکردهای کلیدی در توسعه اقتصادی و افزایش درآمد ملی، نیازمند چند اقدام اساسی است. نخستین اقدام، توسعه برندینگ محصولات است که به‌‌‌منظور افزایش شناخت و رقابت‌‌‌پذیری در بازارهای جهانی، ایجاد برندهای ملی برای محصولات گیاهی و دارویی ضروری است. این فرآیند نهتنها به تقویت هویت ملی کمک می‌کند، بلکه موجب جذب خریداران بین‌المللی و ارتقای کیفیت محصولات نیز خواهد شد. دومین اقدام مهم، حضور در نمایشگاه‌‌‌ها و همایش‌‌‌های بین‌المللی است. این رویدادها فرصت مناسبی برای معرفی محصولات و ایجاد ارتباط با خریداران جهانی فراهم می‌‌‌آورند. از طریق شرکت در این نمایشگاه‌‌‌ها، تولیدکنندگان می‌توانند با استانداردها، سلیقه‌‌‌ها و نیازهای بازارهای هدف آشنا شوند و از این طریق به بهبود کیفیت و تنوع محصولات خود بپردازند. در مجموع، این اقدامات می‌توانند به‌‌‌طور موثری به ایجاد و گسترش بازارهای صادراتی و افزایش سهم کشور در تجارت جهانی کمک کنند.
* پژوهشگر اقتصاد کشاورزی
