بهره‌‌‌وری بیشتر با اقتصاد دیجیتال
بررسی‌‌‌های اقتصادی نشان می‌دهد که بهره‌‌‌وری کل عوامل تولید (TFP) در ایران طی دو دهه اخیر تقریبا صفر بوده است! این در حالی است که بهره‌‌‌وری در کره‌جنوبی ۴ برابر و در چین ۶ برابر افزایش یافته است. این عقب‌‌‌ماندگی نشان‌‌‌دهنده ضرورت تغییر رویکرد اقتصادی است. اقتصاد دیجیتال با یاری ابزار قدرتمند خود، هوش مصنوعی، به عنوان عوامل نوین رشد بهره‌‌‌وری در کشورهای پیشرفته، توانسته‌‌‌اند روندهای اقتصادی را به‌‌‌طور اساسی تغییر دهند. اما این تغییر چگونه در ایران ممکن خواهد شد؟
آیا اقتصاد دیجیتال و اقتصاد هوش مصنوعی واقعا بهره‌‌‌وری را افزایش می‌دهند؟ یا یک افسانه مدرن است؟ برای پاسخ به این سوال، باید به بررسی دقیق‌‌‌تر مکانیزم‌‌‌های تاثیرگذاری این دو حوزه بر اقتصاد پرداخت. در ادامه سعی داریم پاسخ این سوال را بیابیم.
اقتصاد دیجیتال چگونه بهره‌‌‌وری را دگرگون می‌کند؟
طی تحقیقی در دانشگاه ام‌آی‌تی در سال ۲۰۲۳ مشخص شد که افزایش ۱۰درصد در دیجیتالی شدن کسب و کارها، منجر به رشد ۱.۸درصدی در بهره‌‌‌وری نیروی کار می‌شود. این رقم در کشورهای در حال توسعه به بیش از ۳درصد نیز می‌‌‌رسد. اما این تاثیر از چه طریق اتفاق می‌‌‌افتد؟
اتوماسیون هوشمند: استفاده از هوش مصنوعی در صنایع تولیدی می‌تواند بهره‌‌‌وری را تا ۲۵درصد افزایش دهد. این اتوماسیون شامل فرآیندهایی مانند روباتیک، مدیریت زنجیره تامین هوشمند و بهینه‌‌‌سازی تولید است.
تحلیل کلانداده: اقتصادهایی که داده‌‌‌محور هستند، در تصمیم‌گیری‌‌‌های اقتصادی دو برابر سریع‌‌‌تر و دقیق‌‌‌تر عمل می‌کنند. تحلیل داده‌‌‌ها به کسب و کارها کمک می‌کند تا الگوهای مصرف، روندهای بازار و فرصت‌‌‌های جدید را شناسایی کنند.
شبکه‌‌‌سازی جهانی: دیجیتالی شدن زنجیره تامین، هزینه‌‌‌های لجستیکی را تا ۳۰درصد کاهش می‌دهد. این شبکه‌‌‌سازی امکان مدیریت بهینه موجودی، کاهش زمان تحویل و بهبود هماهنگی بین تامین‌‌‌کنندگان و تولیدکنندگان را فراهم می‌کند.
اقتصاد هوش مصنوعی چگونه ساختارهای سنتی را تغییر می‌دهد؟
اقتصاد هوش مصنوعی به استفاده از الگوریتم‌‌‌های یادگیری ماشین و تحلیل کلان‌‌‌داده‌‌‌ها برای بهینه‌‌‌سازی فرآیندهای اقتصادی گفته می‌شود. این فناوری در کشورهای پیشرفته باعث ایجاد افزایش بهره‌‌‌وری، کاهش هزینه‌‌‌های تولید و بهبود تجربه مشتریان شده است.
مقایسه جهانی:
چین: تا سال ۲۰۳۰، اقتصاد هوش مصنوعی در چین بیش از ۷ تریلیون دلار ارزش افزوده ایجاد خواهد کرد. این کشور با سرمایه‌گذاری‌‌‌های گسترده در تحقیق و توسعه هوش مصنوعی، به یکی از کشورهای پیشرو در این حوزه تبدیل شده است.
اتحادیه اروپا: ۴۵درصد از شرکت‌های بزرگ اروپایی از هوش مصنوعی برای بهینه‌‌‌سازی زنجیره تامین و تحلیل تقاضای بازار استفاده می‌کنند. این شرکت‌ها توانسته‌‌‌اند با استفاده از هوش مصنوعی و تکنولوژی‌‌‌های دیگر، هزینه‌‌‌های خود را کاهش داده و رقابت‌‌‌پذیری خود را افزایش دهند.
ایران: سهم ایران از اقتصاد هوش مصنوعی کمتر از ۰.۲درصد از کل جهان است! این رقم نشان‌‌‌دهنده عقب‌‌‌ماندگی ایران در این حوزه است.
حال این سوال پیش می‌‌‌آید که چه باید کرد؟ توسعه زیرساخت‌‌‌های دیجیتال و هوش مصنوعی در ایران می‌تواند بهره‌‌‌وری اقتصادی کشور را تا ۲۰درصد افزایش دهد. این توسعه شامل سرمایه‌گذاری در شبکه‌‌‌های پرسرعت اینترنت، دیتاسنترها و آموزش نیروی انسانی متخصص است.
قفل‌‌‌های بهره‌‌‌وری در ایران؛ آیا اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی می‌توانند این موانع را بشکنند؟
ایران با چالش‌‌‌های متعددی در زمینه بهره‌‌‌وری روبه‌رو است که مانع رشد اقتصادی کشور شده‌‌‌اند. در این بخش، به بررسی این چالش‌‌‌ها و راهکارهای پیشنهادی می‌‌‌پردازیم.
ایران هنوز اقتصاد نفت‌‌‌محور دارد، نه داده‌‌‌محور!
در حالی که داده‌‌‌ها در کشورهای پیشرفته به ارزشمندترین دارایی تبدیل شده‌‌‌اند، در ایران هنوز صنایع سنتی نفت و گاز سهم اصلی درآمدهای اقتصادی را تشکیل می‌دهند. این وابستگی به منابع طبیعی باعث شده است که اقتصاد ایران در برابر نوسانات قیمت نفت و گاز آسیب‌‌‌پذیر بوده و از فرصت‌‌‌های طلایی که اقتصاد دیجیتال به وجود می‌‌‌آورد، غافل بماند.
طبق گزارش شرکت مشاوره مدیریت مک‌‌‌کینزی در سال ۲۰۲۳، کشورهای با مدل اقتصادی مبتنی بر داده، نرخ بهره‌‌‌وری ۳۵درصد بالاتری نسبت به کشورهای مبتنی بر منابع طبیعی دارند. این گزارش نشان می‌دهد که انتقال به اقتصاد داده‌‌‌محور می‌تواند به افزایش بهره‌‌‌وری و رشد اقتصادی پایدار منجر شود.
آیا اینترنت نامحدود می‌تواند اقتصاد ایران را متحول کند؟
طبق گزارش سال ۲۰۲۳ دانشگاه ام‌آی‌تی، هر ۱۰درصد افزایش در سرعت و دسترسی آزاد اینترنت می‌تواند بهره‌‌‌وری اقتصادی را ۱.۲درصد افزایش دهد. در کشورهای پیشرفته، دولت‌‌‌ها دسترسی آزاد به اینترنت را جزو حقوق اقتصادی شهروندان می‌‌‌دانند، اما در ایران، محدودیت‌های اینترنت باعث کاهش سرمایه‌گذاری در کسب‌وکارهای دیجیتال شده است. آیا راه‌‌‌حلی برای این مساله وجود دارد؟ پاسخ خیلی ساده است. بله! اما چگونه؟ در ادامه راه‌‌‌حل‌‌‌های امکان‌‌‌پذیر را بررسی خواهیم کرد.
۱. اجرای «برنامه ملی توسعه اینترنت پرسرعت» (مشابه طرح اجرا‌شده در اتحادیه اروپا): این برنامه باید شامل وضع قوانین توسعه‌‌‌گرایانه در این زمینه، همراهی تمامی نهادهای ذی‌نفع و نیز سرمایه‌گذاری در توسعه شبکه‌‌‌های فیبر نوری، افزایش سرعت اینترنت و کاهش هزینه‌‌‌های دسترسی به اینترنت باشد.
۲. کاهش محدودیت‌های اینترنتی برای افزایش رشد استارت‌آپ‌‌‌های دیجیتال: این محدودیت‌ها مانع از جذب سرمایه، نوآوری و رقابت‌‌‌پذیری استارت‌آپ‌‌‌ها می‌‌‌شوند و با کاهش و به حداقل رساندن این محدودیت‌ها می‌توانیم شاهد ایده‌‌‌های نوآورانه بسیار بیشتر در اکوسیستم دیجیتال کشور باشیم.
نقش متاورس و هوش مصنوعی در افزایش بهره‌‌‌وری اقتصادی
آیا متاورس آینده بهره‌‌‌وری را بازتعریف می‌کند؟
مطابق گزارشPWC، پیش‌بینی شده است که متاورس تا سال ۲۰۳۵ بیش از ۱.۴ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه خواهد کرد. این فناوری با ایجاد فرصت‌‌‌های جدید برای تعامل، همکاری و تجارت، می‌تواند تحولات عظیمی در اقتصاد ایجاد کند.
کاربرد متاورس در ایران:
۱. آموزش مجازی پیشرفته: متاورس می‌تواند دسترسی مناطق محروم به آموزش‌‌‌های باکیفیت را تا ۷۰درصدافزایش دهد. این فناوری امکان ایجاد محیط‌‌‌های آموزشی تعاملی و جذاب و نیز موضوع مهم عدالت آموزشی را فراهم می‌کند.
۲. کاهش هزینه‌‌‌های عملیاتی کسب و کارها: استفاده از متاورس در جلسات و نمایشگاه‌‌‌های مجازی، هزینه‌‌‌های لجستیک را تا ۴۵درصد کاهش می‌دهد. این کاهش هزینه‌‌‌ها می‌تواند به افزایش سودآوری و رقابت‌‌‌پذیری کسب و کارها منجر شود.
آیا ایران می‌تواند به یک قدرت دیجیتال و هوش مصنوعی تبدیل شود؟
برای پاسخ به این سوال، ابتدا باید به بررسی تجربیات موفق سایر کشورها پرداخت تا بتوان با استفاده از این تجربیات موفق، نسخه ایرانی را استخراج کرد. در اینجا تجارب دو کشور چین و امارات متحده عربی را بررسی می‌‌‌کنیم.
چین جزو پیشتازان اقتصاد هوش مصنوعی در جهان است. با یک سرمایه‌گذاری بیش از ۱۵۰ میلیارد دلاری در سال قرار است سهم اقتصاد دیجیتال در تولید ناخالص داخلی این کشور به بیش از ۳۸درصد برسد. چین با سرمایه‌گذاری‌‌‌های گسترده در تحقیق و توسعه هوش مصنوعی، به یکی از پیشروهای این حوزه تبدیل شده است. این کشور با ایجاد اکوسیستم نوآوری قوی و حمایت از شرکت‌های فناوری، توانسته است اقتصاد دیجیتال خود را به سرعت توسعه دهد.
امارات متحده عربی یک مدل موفق برای کشورهای در حال توسعه است. برنامه ملی هوش مصنوعی امارات در افق ۲۰۳۱برای تبدیل امارات به قطب هوش مصنوعی جهان عرب تلاش می‌کند و درصدد است سهم اقتصاد دیجیتال در تولید ناخالص داخلی این کشور را به حدود ۱۵درصد برساند. امارات متحده عربی با تدوین برنامه‌‌‌های ملی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌‌‌های دیجیتال، به دنبال تبدیل شدن به یک مرکز نوآوری در منطقه است. این کشور با جذب استعدادهای بین‌المللی و حمایت از استارت‌آپ‌‌‌ها، توانسته است اقتصاد دیجیتال خود را توسعه دهد.
سوال اساسی اینجاست که جایگاه ایران کجاست؟
در حالی که ایران از پتانسیل بالایی برخوردار است، نبود حمایت‌‌‌های دولتی و چارچوب‌‌‌های حقوقی مناسب مانع رشد اکوسیستم دیجیتال و هوش مصنوعی شده است. در ادامه پیشنهادهای سیاستی برای استفاده از این فرصت تاریخی برای کشور در راستای همسویی با این نهضت جهانی را بررسی خواهیم کرد.
پیشنهادهای سیاستی
برای تحقق پتانسیل‌‌‌های اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی در ایران، پیشنهادهای سیاستی زیر توصیه می‌شود:
۱. افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌‌‌های دیجیتال و هوش مصنوعی
اجرای طرح «ایران دیجیتال ۲۰۳۰» و توسعه مراکز تحقیقاتی AI
۲. تدوین قوانین و مقررات شفاف برای توسعه هوش مصنوعی
تصویب «سند ملی هوش مصنوعی ایران» مشابه AI Act اتحادیه اروپا
۳. اصلاح سیاست‌‌‌های اینترنتی و کاهش محدودیت‌ها
ایجاد دسترسی پایدار به سرویس‌‌‌های ابری جهانی برای توسعه استارت‌آپ‌‌‌های هوش مصنوعی
ایران در آستانه یک انتخاب تاریخی!
تحول دیجیتال و فناوری‌‌‌هایی مانند هوش مصنوعی، کلانداده و اینترنت اشیا، دیگر یک انتخاب لوکس برای اقتصادهای مدرن نیستند، بلکه به یک ضرورت اجتناب‌‌‌ناپذیر تبدیل شده‌‌‌اند. در حالی که کشورهای توسعه‌‌‌یافته و حتی برخی از کشورهای منطقه، سرمایه‌گذاری‌‌‌های کلان در زیرساخت‌‌‌های دیجیتال و هوش مصنوعی انجام داده‌‌‌اند، ایران هنوز در نقطه‌‌‌ای حساس از تصمیم‌گیری قرار دارد.
اگر تحول دیجیتال و اقتصاد داده‌‌‌محور در اولویت سیاستگذاری‌‌‌های اقتصادی کشور قرار نگیرد، رشد اقتصادی ایران به‌‌‌شدت در رقابت جهانی تضعیف خواهد شد. طبق برآوردهای موسسات بین‌المللی، اقتصاد هوش مصنوعی می‌تواند تا سال ۲۰۳۵ بیش از ۱۰درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل دهد، اما تنها در صورتی که زیرساخت‌‌‌های دیجیتال تقویت شوند، قوانین تسهیل‌‌‌کننده سرمایه‌گذاری در فناوری‌‌‌های نوین تصویب شوند و بخش خصوصی در کنار دولت به این تغییرات سرعت ببخشد.
از سوی دیگر، وابستگی بیش‌‌‌ازحد به مدل‌‌‌های اقتصادی سنتی و عدم‌پذیرش فناوری‌‌‌های دیجیتال، نه‌‌‌تنها ایران را از رقابت جهانی خارج خواهد کرد، بلکه بهره‌‌‌وری داخلی را نیز کاهش داده و رشد پایدار را دشوارتر خواهد ساخت. کشورهایی مانند چین، امارات متحده عربی و عربستان با اتخاذ سیاست‌‌‌های پیشرفته در زمینه هوش مصنوعی و دیجیتالی‌‌‌سازی اقتصاد، در حال تبدیل‌‌‌شدن به قطب‌‌‌های منطقه‌‌‌ای فناوری هستند. ایران نیز هنوز فرصت دارد تا خود را به‌‌‌عنوان یک قدرت پیشرو در این حوزه تثبیت کند، اما این فرصت محدود است و به تصمیمات سیاستگذاران امروز بستگی دارد.آیا ایران می‌تواند به یک قدرت هوش مصنوعی و پیشرو اقتصاد دیجیتال در منطقه تبدیل شود؟ تصمیمات امروز، آینده اقتصادی کشور را تعیین خواهند کرد.
* عضو کمیته صنعت اتاق بازرگانی ایران
