فعالان حوزه موبایل نگاه متفاوتی به تولید تلفن همراه در کشور دارند؛
تولید موبایل به شیوه ODM؛ بد یا خوب؟
مخالفان تولید موبایل مبتنی بر طراحی اصلی از رانت ارزی و مشکلات امنیتی تولید به این شیوه می‌گویند، اما برخی دیگر از فعالان حوزه معتقدند که وعده‌های مسوولان موجب شائبه و ابهام نسبت به حمایت‌های ارزی و تسهیلاتی تولیدکنندگان موبایل به شیوه ODM شده است. به گفته آنها تعداد محدودی از همین شرکت‌ها موفق شده‌اند تا بیش از ۲۰۰ هزار دستگاه تلفن همراه به این شیوه وارد بازار کنند و با استقبال هم مواجه شده است.
از فیک‌فروشی تا حذف بخش خصوصی
تولید موبایل‌های مونتاژی یا تقلبی در سال‌های اخیر به معضل جدی بازار تلفن‌های همراه در ایران تبدیل شده است. با این حال مسوولان نه تنها مانع از گسترش این وضعیت نمی‌شوند، بلکه تصمیم دارند تا این گوشی‌ها را به عنوان تولید ملی ثبت کنند. فعالان و تولیدکنندگان موبایل در ایران بارها نسبت به تبعات منفی این تصمیم واکنش نشان داده‌اند، اما گویا گوش شنوایی نیست. در همین راستا، مسوولان دو وزارتخانه صمت و ارتباطات تولید داخلی موبایل را در برنامه‌های خود قرار داده‌اند؛ تا جایی که وزارت صمت در آبان ماه سال جاری یک مصوبه به زیرمجموعه‌های اجرایی وزارت صمت ابلاغ کرد که بر اساس آن برون‌سپاری تولید گوشی تلفن همراه بر اساس طراحی اصلی یا ODM را به عنوان یکی از روش‌های تولید شناسایی کرد. البته به نظر می‌رسد که این مصوبه وزارت صمت در راستای اجرای تکلیف طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات باشد. مصوبه کسب حداقل ۲۰ درصد از سهم بازار گوشی تلفن همراه هوشمند با سیستم عامل داخلی توسط تولیدکنندگان داخلی و تامین یک سیستم عامل داخلی امن تلفن همراه تا سال ۱۴۰۴، از جمله مصوباتی است که در سند شورای عالی فضای مجازی تدوین شده‌اند.
علاوه بر این، در سال ۱۴۰۱ فیک‌فروشی یک برند معروف موبایل نیز سر و صدای زیادی در بازار گوشی به‌پا کرد. مونتاژ محصولات مختلف و تولید کالاهای گوناگون آن هم بدون دریافت مجوز نمایندگی‌های لازم از شرکت‌های مادر مربوطه، داستان جدیدی در ایران نیست. گزارش‌های منتشر شده در آن سال بیانگر این بود که در دی‌ماه سال ۱۴۰۰ یک شرکت تولیدکننده موبایل در استان مرکزی مجوز مونتاژ گوشی‌های یک برند معروف را گرفته است؛ آن هم بدون دریافت نمایندگی از کمپانی اصلی. با وجود ورود سازمان توسعه تجارت، برخی نمایندگان مجلس و وزارت صمت و ارتباطات هنوز تولید گوشی‌های تقلبی و عرضه آنها به بازار تعیین تکلیف نشده است.
حتی گزارش‌های رسانه‌ها در سال جاری نشان می‌دهد که بعد از ماجرای فروش نوکیای تقلبی، این‌بار قرعه به نام یک برند پرفروش دیگر افتاده و یکی از پرطرفدارترین گوشی‌های این برند در سال‌های اخیر با نام تولید داخلی و دوباره توسط یک شرکت ایرانی در بازار دیده شود. به همین منظور، برخی از فعالان و تولیدکنندگان موبایل در ایران در نشست هفته جاری ابعاد جدیدی را از رانت ارزی و مشکلات امنیتی تبعات تولید گوشی موبایل به شیوه ODM بیان کردند. مهدی اسدی، رئیس انجمن موبایل ایران، در این باره توضیح داده است: «بخش خصوصی با ذات طرح ODM (برون‌سپاری تولید) موافق است، اما به‌شدت مخالف آن است که این طرح تولید ملی محسوب شود؛ زیرا چنین اقدامی تبعات منفی زیادی برای منافع ملی و صنفی دارد و منجر به توزیع رانت ارزی و انحصار می‌شود.»
به گفته اسدی، این طرح حتی در بخش دولتی نیز مخالفان زیادی دارد و سازمان پدافند غیرعامل یکی از مخالفان آن است. او در ادامه صحبت‌های خود توضیح می‌دهد: «برای اجرای طرح ODM هیچ فراخوانی به فعالان داخلی داده نشد و این تصمیم پشت درهای بسته تنها برای چند شرکت خاص گرفته شد. در حالی که چنین موضوعی باید از طریق سامانه‌های مختلف اطلاع‌رسانی می‌شد تا شرکت‌های دارای پتانسیل بتوانند خود را محک بزنند. اینکه کالا در کشوری دیگر تولید شود و صرفا نام برند ایرانی را داشته باشد و امتیازات تولید داخل را بگیرد، بی‌انصافی بزرگی در حق تولیدکنندگان داخلی است. این کار نه‌تنها ارزبری را کنترل نمی‌کند، بلکه به این واسطه ارز بیشتری هدر می‌رود. چرا باید در مورد یک پروژه بزرگ این‌چنینی غیرکارشناسی و بدون مشورت مستقیم با بخش خصوصی تصمیم‌گیری شود؟»
ODM تولید داخلی نیست
در حالی که فعالان حوزه موبایل ایران از مشکلات امنیتی تولید موبایل به شیوه ODM می‌گویند، به گفته برخی از اعضای انجمن موبایل ایران بررسی‌ها نشان می‌دهند شرکت‌هایی که صرفا به اسم تولیدکننده موبایل داخلی هستند، از رانت‌های ارزی نیز بهره‌مند شده‌اند. رئیس انجمن موبایل ایران با بیان این مطلب درباره سیستم‌عامل بومی این موبایل‌ها توضیح داد: «کارشناسان و مشاوران ما می‌گویند این سیستم‌عامل یک پوسته از اندروید است و یک شرکت خصوصی زیرنظر وزارت ارتباطات بابت هر مدل ۳۰ هزار دلار و بابت هر عدد موبایل هم ۳ درصد هزینه می‌گیرد. ما برای بومی‌سازی کالا داریم هزینه دلاری می‌دهیم.» به گفته او، تولید این طرح فعلا در چین انجام می‌شود و با ۳ شرکت قرارداد بسته شده است و تولیدکنندگان دیگر باید با این ۳ شرکت قرارداد ببندند. علاوه بر این، میثاق کرابی، دبیر انجمن تولیدکنندگان موبایل نیز درباره پذیرش ODM به عنوان تولید داخلی گفت: «اینکه کالا در کشور دیگری تولید شود و عنوان تولید داخل روی آن گذاشته شود، سرتاسر اشکال است و عمده مدیران کشور هم با اینکه این طرح تولید داخل تلقی شود، مخالفت کرده‌اند.»
او همچنین بیان کرد: «حامیان این طرح می‌گویند ما در حوزه سیستم‌عامل داخلی فعالیت می‌کنیم، اما موضوع سیستم‌عامل موضوعی گسترده و پیچیده است و در جهان تجربیات ناموفق زیادی در این زمینه داشته‌ایم. من در طرح ODM که در حال حاضر مطرح است، شفافیت اجرا نمی‌بینم و در این شرایط تایید سیستم‌عامل در فضای مبهمی قرار می‌گیرد.»
او در ادامه صحبت‌های خود با اشاره به مخالفت سازمان پدافند غیرعامل به عنوان متولی این حوزه با این مساله مطرح کرد: «همین که این محصول در خارج از کشور تولید می‌شود، حتی با سیستم‌عامل داخلی، باز هم تهدیدهایی می‌تواند به همراه داشته باشد.» دبیر انجمن تولیدکنندگان موبایل، طرح OMD را باعث وابستگی بیشتر به خارج از کشور دانست و گفت: «وقتی ما به چند کمپانی کار ODM را می‌سپاریم، فرآیند زنجیره تامین این کالاها هم مشخص می‌شود و وابستگی ما را هم دوچندان خواهد کرد.» بر خلاف صحبت‌های رئیس انجمن موبایل و دبیر انجمن تولیدکنندگان موبایل که با تولید موبایل به شیوه ODM مخالف هستند، محمدرضا عالیان، فعال بازار و دبیر کنگره موبایل با این روش موافق است و به اعتقاد او مخالفت با آن بی‌اعتنایی به تولید داخل و مردم است.
عالیان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با بیان اینکه تولید موبایل نه تنها در ایران بلکه در هر کشور دیگری باید مطابق با یک الگوریتم مشخص پیش برود، توضیح می‌دهد: «در وهله اول برای شروع و موفقیت در تولید موبایل و هر کالای دیگری باید آن محصول مورد نظر را به‌صورت ODM وارد کشور کنید و لازم نیست تا در مرحله اول حتما خط تولید موبایل ایجاد کنید، بلکه لازم است تا ساختار و چارچوب تحقیق و توسعه، طراحی و در واقع بومی‌سازی آن کالا را در کشور خودتان متناسب با نیاز و سلیقه مصرف‌کننده کشور به کمپانی‌های بزرگ جهانی ارائه بدهید تا آنها محصولات مد نظر شما را با برند شما تولید کنند.»
به گفته این کارشناس موبایل، برای فروش هر محصولی در ابتدا مشتری و بازار آن شناسایی می‌شود، در ادامه بازاریابی می‌شود و در آخر به سمت تولید می‌روند. این در حالی است که در روند فعلی تولید داخلی موبایل در کشورمان به نیازهای فنی، زیرساختی و مصرف‌کننده توجهی نشده است. عالیان در بخش دیگری از صحبت‌های خود بیان می‌کند: «با اینکه تبعات منفی این روند را در سال‌های پیش تجربه کردیم، اما همچنان به دنبال این هستیم تا خط تولید تلفن همراه راه بیندازیم. این در حالی است که به نیازسنجی مصرف آن کالا توجه نشده.» این کارشناس موبایل به انتشار شایعاتی درباره امتیازات ارزی و تسهیلاتی تولید تلفن همراه در کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: «وعده وعیدهای مسوولان برای ترغیب به تولید داخل موبایل موجب شد تا ابهاماتی نسبت به تولید تلفن همراه به شیوه ODM ایجاد شود.
این در حالی است که تعدادی شرکت محدود که کاملا به روند تولید اشراف داشتند، تولید موبایل به شیوه ODM را شروع کردند و بیش از ۲۰۰ هزار دستگاه تلفن همراه وارد بازار کردند. از قضا این گوشی‌ها با استقبال کسانی که به گوشی‌های اقتصادی نیاز دارند، مواجه شد.» عالیان معتقد است که تولید موبایل به این شیوه تولید داخلی نیست، اما یکی از ملزومات شروع تولید داخل تلفن همراه است و در کنار حمایت از تولید داخل باید از تولید ODM هم حمایت شود. او با بیان این مطلب درباره مخالفت برخی فعالان با این شیوه تولید به دلیل ارزبری و تولید آن گوشی‌ها در داخل از کشور می‌گوید: «اینکه گوشی‌های ODM در خارج از کشور و کمپانی برندهای محبوب تلفن همراه در دنیا تولید می‌شود، درست است.
البته این نکته را باید در نظر بگیریم که چرا تخصیص ارز برای واردات گوشی‌های سامسونگ و اپل توجیه دارد، اما ارزبری گوشی‌های ODM توجیه ندارد. این در حالی است که تولید فرامرزی این گوشی‌ها در ادامه می‌تواند به تولید داخلی تلفن همراه منجر شود؛ یک برند ایرانی در خارج از کشور تولید شده و در مراحل بعدی می‌توان از روند تولید آنها الگوبرداری کرد.» با این اوصاف از ارزیابی نظرات فعالان و کارشناسان حوزه موبایل نسبت به تولید گوشی‌های ODM به نظر می‌رسد که کشمکش بین موافقان و مخالفان تولید موبایل به این شیوه ادامه دارد و معلوم نیست که این روند نتیجه مثبتی برای بازار داخلی و خریداران موبایل خواهد داشت یا خیر.
