معجزه توزیع یا فاجعه مصرف؟
بخش پایین‌دستی صنعت نفت با تکیه بر ذخایر استراتژیک و مدیریت منابع، توانست این حجم از تقاضا را پاسخ دهد. این رقم حتی از ظرفیت بسیاری از غول‌های نفتی جهان فراتر است. برای مثال شرکت اکسون‌‌‌‌‌موبیل آمریکا با ۲۰هزار جایگاه سوخت، روزانه ۱۲۰میلیون لیتر بنزین توزیع می‌کند (منبع: گزارش سالانه ۲۰۲۳) یا شرکت شل با زیرساخت‌های پیشرفته، حداکثر ۱۵۰میلیون لیتر در روز عرضه دارد.
تاب‌‌‌‌‌آوری و عملکرد مطلوب کارکنان خدوم بخش‌های تولید و توزیع فرآورده، آن‌هم در شرایط تحریم و افزایش ناگهانی تقاضا در ایام تعطیلات نوروزی قابل‌تقدیر است، اما این موفقیت‌‌‌‌‌ها نباید مانع از دیدن چالش‌های پیش‌‌‌‌‌رو شود؛ این در حالی است که ایران، با وجود تحریم‌ها و فرسودگی زیرساخت‌ها، نه‌‌‌‌‌تنها از این شرکت‌ها پیشی‌گرفته، بلکه ثبات عرضه را در شرایط بحران حفظ کرده‌است.
بدون‌تردید این موفقیت را باید مرهون تلاش کارکنان صنعت نفت در بخش‌های عملیاتی و خصوصا بخش‌های پایین‌دستی دانست. در این ایام ویژه، در هیچ گوشه‌‌‌‌‌ای از پهنای این مملکت وسیع گزارشی ناظر بر مشکل تامین و توزیع فرآورده‌های نفتی به سطح عمومی نیامد، اما در عین‌حال باید دانست که استمرار این وضعیت با فشار مضاعفی که بر نیروی کار و تاسیسات و تجهیزات وارد می‌آورد، ناممکن است.
در هیچ وضعیتی نمی‌توان الزام نوسازی زیرساخت‌های توزیع و انبارش سوخت را انکار کرد. جالب اینکه این میزان رکوردشکنی در بخش بنزین بوده و رسالت توزیع روزانه بالغ‌بر ۱۲۰میلیون لیتر نفت‌گاز و سایر فرآورده‌ها نیز به قوت خود باقی بوده و بر این حجم توزیع افزوده می‌شود.
بر اساس دیدگاه «هربرت سایمون» (برنده نوبل اقتصاد)، سازمان‌های موفق در شرایط بحران، از ویژگی «انعطاف‌‌‌‌‌پذیری سازمانی» برخوردارند. شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران نیز با وجود تحریم‌های بین‌المللی، فرسودگی زیرساخت‌ها، افزایش ناگهانی تقاضای مصرف و سایر عوامل غیر‌قابل‌پیش‌بینی، می‌تواند نمونه‌‌‌‌‌ای عملی از «سازگاری پویا» در سیستم‌های پیچیده باشد. مصرف بی‌‌‌‌‌رویه؛ زنگ خطر برای امنیت انرژی است. متوسط مصرف سوخت خودروهای بنزینی در ایران حدود ۴۰درصد بیشتر ازاستانداردهای جهانی است. علاوه‌بر این، بالارفتن سن بخش پالایشی، سیستم تولید و متعاقبا توزیع را آسیب‌‌‌‌‌پذیر کرده‌است. تحریم‌ها و کمبود سرمایه‌گذاری نیز نوسازی را دشوارتر ساخته‌است.
مطالعات «موسسه تحقیقات انرژی دانشگاه تهران» هشدار می‌دهد که در صورت تداوم این روند، ایران تا ۱۴۱۰ با کسری ۴۰درصدی بنزین مواجه خواهدشد. تجربه جهانی فراروی ما است. ترکیه با اجرای برنامه‌‌‌‌‌ای جامع موفق شده مصرف سوخت خود را ۲۵درصد کاهش دهد. ما نیازمند «برنامه‌‌‌‌‌ای جامع و فرابخشی» هستیم تا هم‌‌‌‌‌زمان با حفظ ثبات عرضه، از هدررفت منابع جلوگیری کند. ادامه روند فعلی نه‌‌‌‌‌تنها «ذخایر انرژی» را به‌خطر می‌‌‌‌‌اندازد، بلکه می‌تواند به بحران‌های عمیق‌تر اقتصادی و اجتماعی دامن بزند.
مصادیق زیادی از این مولفه‌‌‌‌‌ها وجود دارد که همگان از آن آگاه هستند. نباید فراموش کرد موفقیت امروز، تضمینی برای فردا نیست. علوم جدید به ما آموخته که مدیریت اثربخش، پاسخگویی به تغییرات است نه کنترل آنها، لذا بخش پایین‌دستی صنعت نفت ما اگرچه در شرایط فعلی تاب‌‌‌‌‌آوری خود را ثابت کرده، اما برای تداوم موفقیت‌‌‌‌‌ها نیازمند اقدامات اساسی دیگری است. نوسازی زیرساخت‌ها با رویکرد پیش‌بینی و آینده‌نگری مصارف در مواقع بحرانی و انجام تحولات در سیاست‌های ترکیبی از جمله حوزه فنی، فرهنگ‌سازی و نقش حاکمیتی می‌تواند بسیار مهم باشد.
اقدامات اخیر این صنعت در استقرار «حکمرانی داده‌‌‌‌‌محور» در مدیریت انرژی نیز حائزاهمیت فراوانی است. پر واضح است که آینده انرژی ایران در گرو گذار از مدیریت بحران به حکمرانی پیشگیرانه است. موفقیت امروز در توزیع سوخت که با از خودگذشتگی کارکنان عملیاتی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی و مشقت فراوان حاصل شد اگرچه قابل‌تقدیر و شایسته قدردانی است، اما در صورت تداوم روند برداشت افسارگسیخته بنزین، بدون برنامه‌‌‌‌‌ریزی و راهبرد مشخص برای مدیریت و بهینه کردن مصرف و تراز مثبت انرژی می‌تواند به فاجعه غیر‌قابل‌جبران برای کشور تبدیل شود.
* کارشناس صنایع پایین‌دستی نفت
