توسعه تجارت با عراق؛ چگونه؟
عراق در سال‌های اخیر به مهم‌ترین مقصد صادرات غیرنفتی ایران تبدیل شده‌است. این کشور به‌دلیل در اختیار داشتن منابع نفتی، موقعیت فوق‌العاده مهم ترانزیتی، ظرفیت بالای کشاورزی و جذب خیل عظیمی از زوار اهل بیت(ع)، کشور ثروتمندی محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر مسوولان عراقی با غلبه بر مشکلات داخلی و امنیتی،همت زیادی برای بازسازی کشورشان داشته‌اند، به‌همین‌دلیل رقابت شدیدی بین کشورهای مختلف برای حضور در بازار عراق شکل‌گرفته‌است.
این کشور همچنین در تامین ارز موردنیاز ایران برای واردات انواع کالا نقش بسیار مهمی دارد. ثروت عراق در کنار زیرساخت‌های نامناسب این کشور، فرصتی را برای ایران پدید آورده که از طریق آن می‌تواند تحریم‌های آمریکا راکم‌اثر کند و شرکت‌ها و صنایع خود را در مقیاس جهانی توسعه دهد، بنابراین ضروری است به عراق به‌عنوان تحریم‌ناپذیرترین طرف تجاری برای ایران توجه ویژه‌ای شود. همچنین لازم است که در حوزه تجارت خارجی، بیشترین حساسیت مسوولان مربوطه معطوف به حفظ و توسعه‌تجارت با عراق باشد و به هر چیزی که امکان آسیب‌زدن به روابط تجاری دو کشور را دارد، به چشم تهدید امنیت ملی نگاه شود. کشور عراق به دلیل ویژگی‌هایی مانند داشتن مرزهای طولانی با ایران و اشتراکات دینی و فرهنگی یکی از بهترین گزینه‌های تجارت برای ایران به‌شمار می‌رود. کیفیت و کمیت اقلام صادرشده از ایران به عراق به‌گونه‌ای است که ایجاد و پایداری صدها‌هزار شغل در ایران، وابسته به صادرات به عراق است.
بررسی‌های نگارنده نشان می‌دهد؛ ظرفیت این کشور در جذب کالاهای ایرانی، حداقل ۲برابر وضع موجود است. عراق واردکننده بزرگ انواع کالا و خدمات از ابتدایی‌ترین نوع تا کالا و خدمات با فناوری بالا است. مواد غذایی و محصولات کشاورزی بزرگترین بخش از صادرات ایران به عراق است. بازار عراق به دلیل غیرتخصصی‌بودن ظرفیت بالایی برای پذیرش کالاهای صنعتی ایران دارد و فرصت مناسبی را برای رشد آنها فراهم می‌سازد. در کنار موارد بالا، حجم عظیم ریالی که توسط زوار ایرانی در عراق خرج می‌شود منجر به مقرون‌به صرفه‌شدن واردات کالا از ایران به عراق شده‌است.
اقدامات آمریکا در تضعیف روابط اقتصادی ایران و عراق را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد. دسته اول، ایجاد اختلال در جریان نقل و انتقال دلار میان ایران و عراق است؛ خوشبختانه آمریکا تنها بر جریان دلار حاکم است و امکان نقل و انتقال سایر ارزها مانند دینار وجود دارد. دسته دوم، پیشنهاد سرمایه‌گذاری و تاسیس زیرساخت‌های موردنیاز عراق است؛ با این حال، خوشبختانه در اینجا دست برتر با ایران است، زیرا به گفته مسوولان و فعالان اقتصادی که از نزدیک با اوضاع عراق آشنا هستند، هیچ کشوری مانند ایران قابلیت تامین نیازها و زیرساخت‌های عراق را ندارد. در این بخش به بررسی چند موضوع به‌عنوان چالش‌ها و ارائه راهکارهای مقابله با این چالش‌ها می‌پردازیم.
دیدگاه‌های مثبت و منفی نسبت به ایران
باید توجه داشت که دولت عراق شامل طیف گسترده‌ای از دیدگاه‌های مثبت و منفی نسبت به ایران است و ایران نمی‌تواند بدون ارائه هیچگونه برنامه اقتصادی سودآور برای عراق و صرفا با ذکر این واقعیت که در مقابله با داعش به یاری عراق شتافته است، انتظار دنباله‌روی بی‌چون و چرای مقامات عراقی از سیاست‌های خود را داشته‌باشد، پس لازم است که مزیت‌دار‌بودن طرح‌ها و پیشنهادات ایران برای این کشور به زبان آمار و ارقام به مقامات عراقی ارائه شود و مقامات عراقی باید نسبت به سودآور‌بودن پیشنهادات ایران اقناع شوند.
سه آفت تجارت ایران و عراق
صادرات ناپایدار، تغییر مکرر قوانین گمرکی و تعرفه گمرکی متفاوت در مرزها سه آفت تجارت دو کشور با هم هستند. در حال‌حاضر حدود نیمی از ترکیب کنونی صادرات ایران به عراق ناپایدار است و می‌تواند مشکلات جدی برای اشتغال ایرانیانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، ایجاد کند. عراق در گمرکات خود به دلیل تفاوت قوانین اقلیم کردستان با دولت مرکزی نسبت به دریافت عوارض گمرکی رفتار متفاوتی دارد. علاوه‌بر ناهماهنگی در گمرکات، تغییر مکرر قوانین گمرکی در عراق و ممنوع الورود‌شدن برخی کالاها بدون اطلاع قبلی به صادرات ایران آسیب زده است. با این‌حال، راه‌حل این دو مشکل روشن است. یک توافق‌نامه جامع تجاری بین ایران و عراق تا حدود زیادی می‌تواند مشکلات مذکور را مرتفع کند. انعقاد این توافق‌نامه می‌تواند دو فایده مهم برای تجار و تولیدکنندگان ایرانی داشته‌باشد. اول اینکه باثبات در قوانین، امکان برنامه‌ریزی بهتر فراهم می‌شود و دوم آنکه با کاهش تعرفه‌های گمرکی، قدرت رقابت محصولات ایرانی در بازار عراق افزایش می‌یابد.
مطالبات ارزی
طبعا در شرایط تحریم نمی‌توانیم از منابع محدود ارزی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و صنایع عراق استفاده کنیم، اما از منابع بلوکه‌شده در عراق می‌توان چنین استفاده‌ای کرد. درست است که با رایزنی و تلاش بانک‌مرکزی، امکان بازگرداندن پول گاز و برق صادرشده از ایران به عراق وجود دارد؛ اما باید به این نکته توجه داشت که در شرایط فعلی تداوم صادرات برق و گاز مهم‌تر از بازگرداندن پول آنها است؛ در واقع اگر طرف عراقی در تعامل با ایران با ریسک بالایی مواجه شود، ممکن است واردات این دو محصول را از ایران قطع کند یا به‌شدت کاهش دهد.
تداوم صادرات برق به خودی خود مهم است؛ زیرا با سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته زیرساخت‌های تولید برق در کشور ایجاد شده‌است و عدم‌بهره‌برداری از آن موجب وارد آمدن خسارت فنی به تجهیزات نیروگاه‌های برق خواهدشد. همچنین صادرات گاز به دلیل مشترک‌بودن بزرگترین میدان گازی ایران با قطر و نبودن قانون مشخص برای برداشت گاز از این میدان بین ایران و قطر، برای ما اهمیت دارد.
تحریم‌های آمریکا و نظارت شدید بر انتقال دلار، مشکلاتی را برای اقتصاد ایران ایجاد‌کرده‌است، با این‌وجود تجارت ایران و عراق با پول ملی دو کشور تحت‌نظارت آمریکا نیست، بنابراین استفاده از پول ملی به‌عنوان راهکاری برای کمک به صادرات درنظر گرفته‌شده‌است.
به‌علت ناپایداری صادرات به عراق، تعرفه‌های متفاوتی در مرزهای عراق(اقلیم خود مختار کردستان و دولت مرکزی) و همچنین تغییرات مداوم قوانین گمرکی، تجارت بین دو کشور دچار اختلالاتی شده‌است. با انعقاد قرارداد تجاری دو طرفه بین دو کشور می‌توان بر این مشکلات غلبه کرد. همچنین به دلیل مطالبات زیاد ارزی از کشور عراق و محدودیت‌های ارزی ایران به دلیل تحریم‌ها، برای سرمایه‌گذاری در عراق می‌توان از پول‌های بلوکه‌شده حاصل از صادرات قبلی در عراق استفاده کرد.
* پژوهشگر تجارت بین‌‌‌‌‌‌الملل
