شورای آتلانتیک نقش سوریه پسا اسد در رقابت ایران و ترکیه را بررسی کرد
زمین موازنه تهران و آنکارا
روابط پیچیده ترکیه و ایران را می‌توان به بهترین شکل به‌عنوان یک «رقابت همکاری‌جویانه» توصیف کرد. دو کشور روابط تجاری مهمی دارند و منافع آنها در چندین مولفه هم‌پوشانی دارد، از مخالفت با جنگ اسرائیل در غزه و بمباران سوریه گرفته تا حمایت از قطر در طول محاصره ۲۰۲۱-۲۰۱۷. ترکیه همچنین نقشی کلیدی در کمک به ایران در کاهش تاثیر تحریم‌های غرب ایفا کرده است. اما با توجه به اینکه آنکارا و تهران در رویای ایفای نقش‌های موثرتر در خاورمیانه هستند، در برخی زمان‌ها شاهد سطوح بالایی از رقابت و تنش در روابط دوجانبه بوده‌اند.
جورجیو کافیرو، مدیر ارشد اجرایی موسسه دولت‌های عرب خلیج فارس مستقر در واشنگتن و استادیار دانشگاه جورج تاون، ۲۶فوریه در شورای آتلانتیک نوشت: با سقوط رژیم متحد ایران در سوریه در اواخر سال گذشته و جایگزینی آن با نظم سیاسی ترکیه محور در دمشق، پویایی سیال سوریه، حداقل در‌حال‌حاضر، موازنه قدرت شام را به نفع آنکارا تغییر داده و درعینحال نفوذ تهران را تضعیف کرده است.
تحولات سوریه می‌تواند روابط ایران و ترکیه را پیچیده کند، به‌ویژه با توجه به اینکه تهران معتقد است سیاست‌های آنکارا در سوریه تهدیدی برای منافع ایران است. سیاستگذاران ترکیه احتمالا نگران حضور دوباره ایران در سوریه هستند که می‌تواند بر دوران گذار شکننده این کشور تاثیر بگذارد، به‌نحوی که به منافع ترکیه آسیب برساند. با این وجود، ترکیه و ایران می‌توانند تنش‌های خود در قبال سوریه را به گونه‌ای مدیریت و تقسیم کنند که از خصومت‌های آشکار بین آنها جلوگیری شود. علاوه بر این، اگر تنش‌های ترکیه و اسرائیل در رابطه با سوریه همچنان داغ شود، حتی می‌توان دلیلی برای انتظار درجه‌ای از همسویی ایران و ترکیه در سوریه داشت.
باخت و برد
با ظهور ترکیه به‌عنوان یک «برنده بزرگ» در سوریه پس از سقوط بشار اسد، سیاستگذاران ایرانی در مورد برخی از پیامدهای گسترده‌تر برای منافع استراتژیک تهران نگران هستند. یک دولت اسلام‌گرای سنی در دمشق روی کار آمده است، دولتی که بازیگران غیردولتی مورد حمایت ایران را به‌عنوان یک تهدید منطقه‌ای تلقی می‌کند و وعده می‌دهد که از تبادل تسلیحات از طریق سوریه جلوگیری کند. با سقوط و استقرار یک دولت ترکیه‌محور که در دمشق رهبری می‌شود، ایران در سوریه متحمل ضررهایی شده است.
برخی رسانه‌های ایرانی اغلب ترکیه را به‌عنوان بخشی از توطئه بزرگ‌تر با هدف تقویت غرب و اسرائیل و درعینحال تضعیف ایران، برای سرنگونی بشار اسد توصیف می‌کنند. از زمان سقوط اسد در اواخر سال گذشته، تعدادی از صداهای ایرانی، ترکیه را به خاطر نقشش در تسهیل صادرات نفت آذربایجان به اسرائیل در بحبوحه جنگ غزه مورد انتقاد قرار دادند؛ با این استدلال که آنکارا در قبال رنج فلسطین مسوولیت دارد. انحراف سوریه به نفع ترکیه پس از آن صورت می‌گیرد که آنکارا در قفقاز جنوبی با شروع جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ نفوذ پیدا کرد، درگیری‌ای که ائتلاف آذربایجان-ترکیه را تقویت کرده و درعینحال به نگرانی‌های ژئوپلیتیک و امنیتی برای تهران دامن زده است.
ترکیه مصمم است به شورشیان اسلام‌گرا کمک کند که به حاکمان دمشق تبدیل شوند تا کنترل خود را بر تمام سوریه مستحکم کنند. آنکارا پتانسیل یک کشور واحد قوی در سوریه را با یک دولت طرفدار ترکیه در قدرت می‌بیند که با منافع بلندمدت ترکیه همسو باشد. ترکیه از حمایت احتمالی ایران از یگان‌های مدافع خلق (YPG) وابسته به حزب کارگران کردستان - گروهی مسلح در سوریه که آنکارا از نظر امنیتی بیشتر نگران آن است - بیم دارد.
سیاستگذاران ترکیه همچنین وضعیت در لاذقیه، طرطوس و دیگر بخش‌های غرب سوریه را زیر نظر دارند که در صورت تجزیه این کشور، ممکن است یک دولت جدایی‌طلب به رهبری علوی‌ها با حمایت ایران تشکیل شود و دست دولت جدید دمشق را از بسیاری از سواحل دریای مدیترانه قطع کند.
سابقه مدیریت تنش‌ها
آنکارا می‌داند که تهران کارت‌هایی برای بازی در سوریه پس از اسد دارد که می‌تواند ترکیه را به چالش بکشد و دولت جدید سوریه را در بحبوحه انتقال شکننده این کشور جنگ‌زده تضعیف کند. در این چارچوب، ترکیه و ایران احتمالا مشتاق خواهند بود تا از ایجاد خصومت در روابط دوجانبه و تنش‌های مرتبط با سوریه جلوگیری کنند - آنها حتی ممکن است به دنبال راه‌هایی برای پیشبرد منافع مشترک از طریق همکاری باشند.
برای آن سابقه‌ای وجود دارد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۷، ترکیه، ایران و روسیه در قزاقستان برای روند آستانه (انجمن صلح در سوریه) با یکدیگر ملاقات کردند. مطمئنا، واقعیت جدید در سوریه با وضعیت این کشور در سال ۲۰۱۷ متفاوت است. اما روند آستانه نشان داد چگونه آنکارا و تهران، به‌رغم منافع متضادشان در بحران سوریه، می‌توانند به عنوان دو وزنه سنگین منطقه گرد هم آیند و در گفت‌وگو با هدف حل‌وفصل مناقشه شرکت کنند. اگرچه روند آستانه نتوانست جنگ داخلی را حل کند، اما به اعتبار آن، کاهش خشونت در سوریه رخ داد.
پتانسیل همسویی
سیاست خارجی اسرائیل در مقابل سوریه پس از اسد می‌تواند در همسویی بیشتر منافع ایران و ترکیه نقش داشته باشد. در این مرحله، مشخص نیست لفاظی‌های ضداسرائیلی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به اقدامات ملموس‌تری تبدیل شود یا اینکه چنین اقداماتی چگونه انجام خواهد شد. با این وجود، ترکیه و دولت جدید سوریه در حال بررسی یک پیمان دفاعی هستند که می‌تواند شامل پایگاه‌های هوایی ترکیه در مرکز سوریه باشد. این ممکن است به تنش‌ها بین ترکیه و اسرائیل دامن بزند، که می‌تواند به طرق مختلف انجام شود. حتی اگر رویارویی نظامی ترکیه و اسرائیل در خاک سوریه در این مقطع بعید به نظر برسد، تشدید اصطکاک بین این دو متحد آمریکا احتمالا به نفع ایران خواهد بود.
گیدئون سعر، وزیر امور خارجه اسرائیل، اخیرا آنکارا را به تسهیل تبادل کمک‌های ایران به حزب‌الله لبنان متهم کرد. اگر درست باشد، این بدان معناست که ترکیه به ایران کمک می‌کند تا نفوذ خود را در شرق مدیترانه حفظ کند. ایالات متحده همچنین شرکت Mira Ihracat Ithalat Petrol مستقر در ترکیه و مدیر اجرایی آن را به دلیل «ارائه حمایت مالی اساسی» از یک شبکه مالی که بین ایران و حزب‌الله اداره می‌شود، تحریم کرده است.
برخی کارشناسان خارجی مدعی شده‌اند که از زمان سقوط اسد، ایران ممکن است در جست‌وجوی مسیرهای جایگزین برای کمک به حزب‌الله، به حریم هوایی ترکیه چشم دوخته باشد. با‌این‌حال، مشخص نیست آیا آنکارا با ایفای این نقش برای ایران و حزب‌الله موافقت خواهد کرد یا خیر.
با نگاهی به آینده، انتقال شکننده در سوریه قرار است نفوذ منطقه‌ای آنکارا را به گونه‌ای تقویت کند که روابط حساس ترکیه با ایران را پیچیده کند. در‌حالی‌که دولت ترامپ مطمئنا مایل است نفوذ ترکیه در سوریه را به‌عنوان سنگری در برابر ایران ببیند، بعید است که آنکارا به‌گونه‌ای با جمهوری اسلامی مواجه شود که با برنامه‌های «فشار حداکثری ۲» به رهبری ایالات متحده کاملا همسو شود. سیاستگذاران در آنکارا با توجه به مشارکت در جلوگیری از خصومت با ایران، احتمالا موازنه جدید قدرت در سوریه را به دست خواهند گرفت و درعینحال گفت‌وگوی پربار با ایران را حفظ کرده و نگرانی‌های امنیتی ایران در مورد مسائل مربوط به سوریه را در نظر می‌گیرند.
