سیمای بهرهوری کشاورزی ایران
بخش کشاورزی با توجه به ویژگی منحصر به فرد ایران از جمله چهار فصل بودن و اشتغال مستقیم و غیرمستقیم حداقل ۱۶درصد از جمعیت فعال در آن، از ظرفیت قابل‌توجهی به عنوان موتور محرکه اقتصادی برخوردار است. به‌رغم ظرفیت‌های فراوان بخش کشاورزی، متاسفانه به دلیل کمبود سیاستگذاری‌های جامع و نوآورانه، چالش‌های فراوانی برای بخش کشاورزی ایجاد شده است. چالش‌هایی که کارآیی و بهرهوری این بخش را کاهش داده و امنیت غذایی مردم و رفاه فعالان بخش را با مشکل مواجه کرده است. در صورت اتخاذ رویکرد تحول‌گرا و جهادی و عملیاتی‌سازی سازوکارهای ارتقای بهرهوری، افزایش ضریب نفوذ دانش و فناوری و تکمیل زنجیره ارزش محصولات کشاورزی، رشد مضاعف بخش کشاورزی امکان‌پذیر است.
افزایش بهرهوری تولیدات کشاورزی موجب بهبود معیشت تولیدکنندگان و ارزان‌سازی غذا خواهد شد و این نیازمند برپایی نهضتی جهادی برای ترویج دانش و نوآوری در عرصه‌‌‌های کشاورزی است.
بر اساس گزارش سازمان بهرهوری آسیا (APO)، با مقایسه شاخص‌‌‌های بهرهوری کشاورزی کشورهای عضو، رشد بهرهوری کل عوامل تولید از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ برای هفت کشور از جمله ایران وضعیت مناسبی نداشته است (منفی بوده است). بر اساس هدفگذاری صورت‌گرفته در دستور‌العمل اجرایی بند الف ماده ۵ قانون برنامه ششم توسعه، مقرر بود که ۴۰درصد از ارزش افزوده بخش کشاورزی ناشی از برنامه‌های ارتقای بهرهوری باشد و با متوسط میانگین رشد سالانه ۳.۲درصد، به آن هدف باید می‌رسیدیم.
بر اساس گزارش‌های سازمان ملی بهرهوری ایران، طی سال‌های برنامه ششم توسعه بین برنامه و عملکرد بهرهوری بخش کشاورزی فاصله زیادی وجود داشته و لازم بود دستگاه‌‌‌های اجرایی وابسته به وزارت جهادکشاورزی، مجموعه‌‌‌ای از برنامه‌‌‌ها و فعالیت‌‌‌های نظام‌مند را طراحی و اجرا کنند که مستقیم یا غیرمستقیم منجر به ارتقای بهرهوری بخش کشاورزی و منابع طبیعی کشور شود.
در حال حاضر با توجه به شرایط و مخاطرات پیش روی کشور از جمله تحریم‌‌‌های اقتصادی، محدودیت‌‌‌های منابع طبیعی و تغییرات اقلیمی، ضرورت توجه به موضوع بهرهوری دو‌چندان شده و اتخاذ راهبرد رشد اقتصادی بهره‌‌‌وری‌محور را از یک انتخاب به یک ضرورت تبدیل کرده است. طبق جدول زیر رشد ارزش افزوده، رشد بهرهوری کل عوامل تولید و رشد عوامل تولید طی سال‌های برنامه ششم توسعه به ترتیب ۸، ۳.۲ و ۴.۸درصد هدفگذاری شده است در حالی که عملکرد این بخش به ترتیب شاخص‌‌‌های مذکور معادل ۲.۹، منفی ۰.۷ و ۳.۶درصد گزارش شده است.
مشخص است که بین برنامه و عملکرد فاصله زیادی وجود داشته و لازم است دستگاه‌‌‌های اجرایی وابسته به وزارت جهادکشاورزی، مجموعه‌‌‌ای از برنامه‌‌‌ها و فعالیت‌‌‌های نظام‌مند را طراحی و اجرا کنند که مستقیم یا غیرمستقیم به ارتقای بهرهوری بخش کشاورزی و منابع طبیعی کشور منجر شود. بهرهوری عوامـل تولید در بخش کشـاورزی از مسـائل بسـیار مهـم اسـت؛ زیـرا کشـاورزی در ایـران بزرگ‌تریـن بخـش اقتصـادی پس از بخش‌‌‌هـای نفت و خدمات اسـت کـه حـدود ٢٠درصد تولید ناخالص ملی و سـهم عمده‌ای از صـادرات غیرنفتی را بـه خـود اختصـاص داده اسـت. افـزون بـر ایـن، ارتبـاط پیشـین و پسـین کشـاورزی بـا دیگـر بخش‌‌‌هـا، بـه رشـد تولیـد و اشـتغال در آنهـا نیز کمـک می‌کند. به این ترتیـب، رشـد ایـن بخـش، نقـش تعیین‌‌‌کننـده‌ای در رشـد اقتصادی کشـور دارد.
افزایـش بهرهوری در ایـن بخـش، کل اقتصـاد ایـران را متاثر خواهـد سـاخت؛ و شـناخت سـمت و سـوی بهرهوری در بخـش کشـاورزی ایـران چـه ازلحاظ داشـتن زیرسـاخت‌‌‌های ضعیـف اقتصادی و چه از نظـر رقابت جدید در صحنـه جهانـی بـرای کسـب موقعیـت اقتصـادی بهتر، کمـک می‌کند تـا منابـع و امکانـات تولیـدی بـه سـمتی رود کـه جایـگاه مناسـب در مناسـبات بین‌المللی سـریع‌‌‌تر به‌‌‌دسـت آید.
یکی از مهم‌ترین مولفه‌های اقتدار ملی، اقتدار غذایی است و با توجه به تجربه موجود در دنیا، اقتدار غذایی بعضا از اقتدار نظامی، کلیدی‌تر و اثرگذارتر است. از جمله پیشتازهای اولیه اقتدار غذایی، دستیابی به امنیت غذایی با تحول بخش کشاورزی و تاکید بر ظرفیت‌های خالی داخل کشور است. بخش کشاورزی با توجه به ویژگی منحصربه‌فرد ایران از جمله چهار فصل بودن و سابقه تاریخی در تامین غذای خاورمیانه (انبار غله خاورمیانه) ظرفیت تبدیل شدن به موتور محرکه اقتصادی و جایگزینی نفت را دارد. بخش کشاورزی علاوه بر تامین امنیت غذایی، نقش مهم و قابل‌توجهی در ایجاد اشتغال دارد.
بر اساس آمارهای مرکز آمار ایران در سال 1398، با یک میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی حدود 14.9 شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد شده است که این عدد برای صنعت و خدمات به ترتیب 5 و 8 بوده است. به‌رغم ظرفیت‌های فراوان بخش کشاورزی، متاسفانه به دلیل سوءمدیریت‌ها و فقدان سیاستگذاری‌های جامع و نوآورانه، چالش‌های فراوانی برای بخش کشاورزی ایجاد شده است. چالش‌هایی که کارآیی و بهرهوری این بخش را کاهش داده و امنیت غذایی مردم و رفاه فعالان بخش را با مشکل مواجه کرده است.
با وجود این مشکلات، در صورت اتخاذ رویکرد تحول‌گرا و جهادی و عملیاتی کردن سازوکارهای ارتقای بهرهوری، افزایش ضریب نفوذ دانش و فناوری و تکمیل زنجیره ارزش محصولات کشاورزی، رشد مضاعف بخش کشاورزی امکان‌پذیر است. افزایش بهرهوری تولیدات کشاورزی موجب بهبود معیشت تولیدکنندگان و ارزان‌سازی غذا خواهد شد و این نیازمند برپایی نهضتی جهادی برای ترویج دانش و نوآوری در عرصه‌‌‌های کشاورزی است. دستیابی، جاری‌سازی و تداوم این امر مهم و زیربنایی جز با مشارکت آگاهانه و جهادگرانه تمامی تلاشگران عرصه کشاورزی و همراهی مردمان نجیب در جای جای میهن عزیز محقق نخواهد شد.
امیدواریم با دانش و توان نیروهای فعال و بهره‌‌‌گیری از کشاورزی روزآمد و دانش‌بنیان و با همت جمعی متخصصان، نخبگان، محققان، دانشگاهیان، شرکت‌های دانش‌بنیان با تشکیل میزهای نوآوری بهره‌ور در سطح استان‌ها در راستای مشارکت مردمی، همچنین بهره‌برداری هوشمندانه از منابع و ایجاد ظرفیت‌های جدید و مقبول و صیانت از منابع پایه بتوانیم با افزایش بهرهوری و تولید پایدار به جایگاه اصلی و شایسته بخش کشاورزی کشور و جهش قابل‌توجه در تولید دست یابیم.
* عضو هیات علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
