تونل اعتبارات مترو مسدود است
کمبود بودجه چه اثری بر توسعه زیرساختها و خطوط مترو می‌گذارد؟
مهرماه ۱۳۵۳ مطالعات مربوط به حل مشکلات ترافیک تهران توسط شرکت‌های مشاور خارجی از جمله سوفرتو منتج به پیشنهاد سیستم اتوبان مترو (با هفت خط) شد. بر اساس این مطالعات، احداث مترو به عنوان اساسی‌ترین راه‌حل بهبود ترافیک تعیین شد. شرکت‌های فرانسوی از سال ۱۳۵۶ عملیات اجرایی احداث خط ۱ مترو را در اراضی شمال تهران (بزرگراه شهید حقانی کنونی) آغاز کردند. عملیات اجرایی مترو تا آذر ۵۷ نیز ادامه یافت اما با وقوع انقلاب نمایندگان شرکت‌های خارجی ایران را ترک کردند و در سال ۶۳ پس از ارائه گزارشی از طرف جمعی از کارشناسان توانمند و مستعد ایرانی در خصوص لزوم احداث مترو، در فروردین‌ماه ۶۴ هیات وزیران اجرای طرح مترو تهران را تصویب کرده و فعالیت‌های مترو مجدداً در تهران آغاز شد.
توسعه مترو و بدعهدی دولت‌ها
از سال ۶۴ تا امروز که خطوط هفت‌گانه مترو تقریباً به طرق مختلف به بهره‌برداری نسبی رسیده‌اند، مشکلات مالی حرف اول در این پروژه پنج دهه‌ای ایران را زده است. در طول سال‌های اخیر به‌رغم تنوع سیاسی دولت‌ها، روزی نیست که رسانه‌ها از گلایه‌های شرکت مترو و مدیران شهرداری تهران و معاونت حمل‌ونقل و مدیریت مترو از بدعهدی دولت برای پرداخت اعتبارات توسعه مترو چیزی ننویسند و از سوی دیگر با افزایش ترافیک و آلودگی، روزی نیست که مدیران کلان از ضرورت پایان یافتن توسعه مترو سخنی به زبان نیاورند. همه اینها در حالی است که بنا به اظهارات مقامات شرکت راه‌آهن شهری تهران و حومه، مسائل مالی و اعتباری موضوعی است که همواره مترو تهران و سایر کلانشهرها را آزار داده است. به نظر می‌رسد نبود امکانات مالی کافی امکان برنامه‌ریزی دقیق را از مدیریت مترو کلانشهرها گرفته است و عدم امکان اتکا به منابع مالی پایدار برای اجرای خطوط قطار شهری کلانشهرها همان یگانه مانع دائمی توسعه سریع مترو تهران است.
به عبارت دیگر برای اجرای پروژه‌های مترو دو منبع اصلی وجود دارد که شامل بودجه مستقیم دولتی بوده که هر سال در بودجه سالانه کشور در نظر گرفته می‌شود و دیگری بودجه مستقیم اختصاص داده‌شده توسط شهرداری‌هاست. در کنار این دو منبع، ظرفیت‌های دیگری که بعضی از تبصره‌های بودجه در سال‌های مختلف به اشکال مختلف لحاظ کرده، می‌توانسته در اختیار باشد. در این مسیر اگر شرایط مهیا باشد، امکان بیشتری برای بهره‌مندی از حمایت‌های دولت فراهم می‌شود. پیشتر روزنامه دنیای اقتصاد در گزارشی نوشته بود؛ به‌رغم ادعای تیم جدید مدیریت شهری تهران که از سال گذشته سکان اداره پایتخت را به دست گرفت، تامین مالی تکمیل مترو تهران نه‌تنها در اولویت قرار ندارد، بلکه با اتخاذ یک تدبیر وارونه، با کاهش بودجه در مقایسه با سال گذشته نیز روبه‌رو شده است. بر این اساس طرح تکمیل خطوط ناتمام مترو، تجهیز خطوط در حال بهره‌برداری و جبران کسری شدید ناوگان و واگن در شبکه مترو پایتخت با مانع بی‌پولی مدیریت شهری برخورد کرده و به بن‌بست تامین مالی رسیده است.
تدبیر وارونه برای مترو تهران
با وجود اینکه اعضای شورای شهر در دوره جدید و مدیران جدید شهرداری تهران همواره داعیه اولویت‌بخشی به توسعه حمل‌ونقل عمومی به‌عنوان شاه‌کلید حل مشکلات اصلی پایتخت یعنی ترافیک و آلودگی هوا را داشتند، اما در عمل به دلیل همان مشکلات ناشی از کمبود بودجه نه‌تنها تدبیری برای اولویت‌بخشی به مترو اتخاذ نشده، بلکه با عملکرد وارونه در این بخش، مترو شاید حتی بیش از سال‌های گذشته با چالش تامین مالی روبه‌رو است. بودجه مصوب شرکت مترو تهران و حومه در سال ۹۷ که مسوولیت تکمیل خطوط و تامین واگن و توسعه آتی مترو را دارد، یک هزار و ۷۶۵ میلیارد تومان است که این رقم در مقایسه با بودجه دو هزار و ۳۰۰ میلیاردی مصوب سال قبل از آن، ۲۳ درصد کاهش یافته است. این ارقام نشان می‌دهد حرف و عمل مدیریت شهری جدید دست‌کم در مورد اهمیت و اولویت مترو که اکنون به نوعی حیاتی‌ترین پروژه عمرانی مورد نیاز شهر تهران به شمار می‌آید، سازگار نیست. این رفتار دوگانه و تدبیر وارونه برای مترو در دولت نیز تکرار شده است. با وجود اینکه مقامات ارشد دولت در سال‌های اخیر یکی از راهکارهای اصلی حل معضل آلودگی هوای تهران را توسعه مترو عنوان کرده‌اند، اما در عمل متضاد با آنچه مطرح کرده‌اند، عمل می‌کنند.
بودجه دولتی مترو تهران به انضمام پروژه‌هایی که برای ساخت متروهای اقماری پرند و اسلامشهر برای سال جاری پیش‌بینی شده معادل ۱۱۳ میلیارد تومان است که این رقم در مقایسه با ۱۶۰ میلیارد تومان بودجه مصوب سال گذشته، ۳۰ درصد کاهش یافته است. به این ترتیب با وجود اینکه امید می‌رفت همسویی دولت و مدیریت شهری در دوره جدید بتواند دست‌کم برای مترو راهگشا باشد و دولت سهم واقعی خود از هزینه‌هایی را که به واسطه استقرار در تهران به شهروندان تحمیل می‌کند به‌صورت کمک به تامین مالی مترو بپردازد، اما در عمل شاهد عدم اولویت‌بخشی به ضروری‌ترین نیاز حمل‌ونقلی پایتخت‌نشینان در بودجه‌های مصوب هستیم. با وجود این محدودیت‌های مالی، شرکت مترو تهران و حومه در تلاش است تا تمام جبهه‌های کاری گوناگون مترو از تکمیل تجهیزات خطوط بهره‌برداری‌شده تا تکمیل خطوط در دست احداث، تامین واگن، احداث پایانه‌ها و ایجاد پارکینگ قطارها در خطوط مختلف را همزمان فعال کند تا عقب‌ماندگی سال‌های گذشته به تدریج جبران شود.
به‌رغم اینکه تجهیز و توسعه خطوط و ناوگان مترو تهران به عنوان اولویت قطعی مدیریت شهری پایتخت در هر دوره جدید مدیریت شهرداری مطرح شده است، وجود یک رقیب جدی در بودجه مصوب سالانه موجب شده مترو در این سال‌ها هم نتواند عقب‌ماندگی‌های خود را جبران کند. رقیب اصلی مترو در بودجه، هزینه‌های مربوط به پروژه‌های عمرانی مرتبط با بزرگراه‌سازی، تعمیر و نگهداری معابر بزرگراهی و نیز نگهداشت سازه‌های ویژه همچون تونل‌های شهری و بزرگراه طبقاتی صدر است که سهم قابل‌توجهی از منابع مالی شهرداری را که در سال ۹۷ وصول می‌شود به خود اختصاص داده است. به گزارش «دنیای اقتصاد»، در مورد بودجه مصوب ساخت و تجهیز خطوط مترو تهران دو رقم متفاوت با اختلاف معنادار اعلام شده است. در کتاب بودجه مصوب سال ۹۷ کل بودجه مصوب احداث و توسعه خطوط مترو، دو هزار و ۴۳۷ میلیارد تومان بوده اما مدیرعامل شرکت مترو تهران و حومه کل بودجه مصوب این شرکت را یک هزار و ۷۶۵میلیارد تومان عنوان کرد و از کاهش ۲۳درصدی آن در مقایسه با بودجه دو هزار و ۳۰۰ میلیاردتومانی پارسال این شرکت خبر داد.
با این حال حتی اگر در حالت خوش‌بینانه، بودجه دو هزار و ۴۳۷ میلیارد تومانی قیدشده در ردیف «احداث و توسعه خطوط حمل‌ونقل ریلی درون‌شهری» را نیز که در کتاب بودجه آمده، مبنا قرار دهیم، با احتساب بودجه حدود ۴۰۰ میلیاردتومانی شرکت بهره‌برداری مترو تهران، وزن مترو از کل بودجه ۱۷ هزار و ۴۲۹میلیارد تومانی شهرداری تهران در سال جاری، حداکثر ۱۴ درصد است. این وزن ناچیز از بودجه که به مترو اختصاص یافته، عملاً به عقب‌ماندگی بیشتر فوری‌ترین نیاز پایتخت‌نشینان و مهم‌ترین پروژه شهری حال حاضر تهران که می‌تواند در مداوای عارضه‌های ترافیک و آلودگی هوا نیز به شکل مستقیم ایفای نقش کند، منجر می‌شود. از طرفی ردیف پیش‌بینی‌شده برای ساخت و توسعه مترو تهران در سال جاری نسبت به رقم تخصیص‌یافته در سال گذشته برای این امر رشد ۷۵درصدی را نشان می‌دهد، چراکه در سال گذشته تنها یک هزار و ۳۹۲میلیارد تومان از بودجه مصوب این ردیف تخصیص پیدا کرد. با این حال نباید فراموش کرد که بسیار محتمل است، بودجه مصوب امسال نیز به‌طور کامل تخصیص پیدا نکند. از مهم‌ترین عواقب عقب‌ماندگی مترو از برنامه پایتخت، ترافیک بیشتر تحت تاثیر افزایش میل به استفاده از خودرو شخصی است که به ترافیک و آلودگی هوای پایتخت دامن زده و در عین حال توسعه فوری آن می‌تواند تا حد زیادی در مهار ترافیک و آلودگی اثرگذار باشد.
کمبود واگن مشکل دائمی توسعه مترو
در حقیقت یکی از مشکلات حل‌نشده و همیشگی مترو تهران همین معضل کمبود واگن و قطار است که مدیریت مترو با آن دست و پنجه نرم می‌کند. این یعنی واگن‌ها را از خطوط دیگر مترو به برخی خطوط انتقال داده‌اند و درنهایت یعنی مسافران سایر خطوط معطل قطار مانده‌اند. مترو تهران یکی از اساسی‌ترین نیازهای پایتخت محسوب می‌شود و چند سال است که با وجود تمام مشکلات در حال خدمت‌رسانی به مسافران است. سرمایه‌گذاری و ارائه خدمات مناسب در مترو می‌تواند باعث بهبود مدیریت شهری شود و در کم کردن بسیاری از مشکلات بحرانی پایتخت مثل ترافیک، آلودگی هوا و هدررفت سوخت و انرژی موثر باشد. اما ازدحام در مترو افزایش یافته و مساله کمبود واگن و تاخیر قطارها برای مسافران تبدیل به معضل شده است.
با این حال به نظر می‌رسد، کل بودجه بزرگراه‌سازی و پروژه‌های مربوط به تعمیر و نگهداری معابر تهران به‌ویژه معابر بزرگراهی در سال جاری، حدود ۵۶۵میلیارد تومان است که این رقم نسبت به بودجه این ماموریت در سال گذشته کاهش یافته است. اما با وجود این کاهش، پروژه‌های بزرگراهی که نفع آنها عمدتاً عاید کسانی می‌شود که با خودرو شخصی به‌جای حمل‌ونقل عمومی در شهر تردد می‌کنند، همچنان با مترو به‌عنوان استخوان‌بندی اصلی حمل‌ونقل عمومی تهران در بودجه رقابت می‌کنند. در بودجه امسال یک ردیف ۴۲میلیاردتومانی صرفاً برای نگهداشت چند تونل شهری و البته بزرگراه طبقاتی صدر که خود به‌عنوان یک زائده در میان المان‌های شهری شناخته می‌شود و ضرورت ساخت آن زیر سوال است، پیش‌بینی شده است. شاید در نگاه اول ۴۲میلیارد تومان در برابر بودجه بیش از ۱۷ هزار میلیاردتومانی شهرداری رقم بالایی به نظر نرسد. اما با چند مقایسه می‌توان دریافت که این ردیف می‌تواند صرف چه امور مهم و اولویت‌دار دیگری شود.
ردیف ۴۲میلیاردی مذکور در حالی در بودجه منظور شده که کل درآمد شهرداری تهران از محل شارژ شهری -که در قالب عوارض نوسازی از شهروندان اخذ می‌شود- حدود ۳۰۰میلیارد تومان است. به این ترتیب بودجه نگهداشت چند سازه شهری در خدمت حمل‌ونقل غیرعمومی بیش از ۱۰درصد از کل درآمد حاصل از شارژ شهری است. این ۴۲میلیارد تومان همچنین رقمی بیش از بودجه ۳۸ میلیاردتومانی است که امسال برای توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی پیش‌بینی شده و احتمالاً حداکثر برای خرید ۵۰ دستگاه اتوبوس کفایت می‌کند. این در حالی است که بیش از نیمی از ناوگان شش هزارتایی اتوبوس تهران فرسوده است و کارشناسان از نیاز فوری تهران به سه هزار اتوبوس سخن می‌گویند. ۴۲میلیارد تومان همچنین معادل ۱۰درصد از درآمدی است که امسال مدیریت شهری از محل اخذ هزینه تردد در محدوده طرح ترافیک از مالکان خودروهای شخصی و سازمانی دریافت می‌کند.
انقضای منابع غیرنقدی و فاینانس
هرچند معاونت حمل‌ونقل و ترافیک روی منابع غیرنقدی و بعضاً ارزی همچون فاینانس‌های خطوط ۶ و ۷ مترو که منقضی شده و باید تمدید شود و نیز بودجه‌ای که دولت برای ساخت و تحویل هزار واگن مترو به تهران پیش‌بینی کرده، حساب کرده‌اند و امید دارند از کانال‌های دیگری بتوانند کسری مترو را تامین کنند، اما کارشناسان بر این باورند که با توجه به تجربه‌ای که از دوره گذشته مدیریت شهری کسب شد، انتظار می‌رفت در بودجه ۹۷ نیز اعتبار مربوط به بزرگراه‌سازی به صفر میل کند و در مقابل بودجه‌های پیش‌بینی‌شده برای ساخت خطوط جدید و نیز بزرگراه‌سازی، عمدتاً صرف تامین قطار شود، چراکه امکان افزایش ظرفیت سفرهای روزانه با مترو به بیش از دو برابر در صورت تامین قطار کافی و کاهش سرفاصله حرکت قطارها در همین خطوط فعلی وجود دارد. با این حال شهرداری در بودجه امسال ردیف ویژه‌ای برای تامین قطار پیش‌بینی نکرده و تنها بخشی از اعتبارات شرکت مترو تهران و حومه صرف این موضوع خواهد شد که قطعاً کافی نیست. ساخت و تحویل قطارهایی که از جانب دولت قرار است به شهرداری‌ها تحویل شود نیز بسیار زمانبر است، کمااینکه با گذشت بیش از هشت ماه از مطرح شدن موضوع، هنوز مرحله امضای قرارداد مربوطه با برنده مناقصه به سرانجام نرسیده است. همه اینها نشان می‌دهد چیدمان بودجه ترافیکی امسال شهرداری تهران، چیدمان ایده‌آل و مناسبی نیست و برخی اولویت‌ها همچنان در آن مغفول مانده است.
خردادماه سال گذشته مدیرعامل مترو تهران گفته بود: طبق بودجه مصوب سال ۹۶، ۱۶۰ میلیارد تومان بودجه در سه بخش توسعه خطوط مترو تهران، اسلامشهر و پرند در نظر گرفته شد که تا پایان سال گذشته ۶۳ درصد از این بودجه که حدود ۱۰۶ میلیارد تومان می‌شود، تخصیص یافت. با رایزنی‌های بسیاری که با نمایندگان مجلس برای افزایش سهم مترو در لایحه بودجه سال ۱۳۹۷ صورت گرفت و برخلاف مصوبات قابل قبولی که در کمیسیون عمران مجلس صورت گرفت، این مصوبات به دلایل نامعلوم منتفی شد و پیشنهاد ۱۱۳ میلیاردتومانی کمیسیون تلفیق به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. از قانون بودجه سال ۹۷، ۶۵ میلیارد تومان سهم توسعه خطوط مترو تهران، ۳۰ میلیارد تومان پرند و همچنین ۱۸ میلیارد تومان برای اسلامشهر در نظر گرفته شده است که تاکنون ۸۵ درصد از آن به سازمان برنامه و بودجه ابلاغ شده و ۶/ ۴۶ میلیارد تومان آن تخصیص یافته است که این رقم صرف بازپرداخت سهم دولت از اوراق مشارکت سال‌های ۹۴ و ۹۵ خواهد شد.
همچنین بودجه مصوب مترو تهران در سال گذشته توسط شورای اسلامی شهر تهران دو هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان بوده که در سال جاری این بودجه به هزار و ۷۶۵ میلیارد تومان رسیده است و این در حالی است که بودجه مصوب دولت یک‌دهم درصد بودجه مصوب شهرداری تهران است. یکی از این برنامه‌ها تکمیل خطوط بهره‌برداری‌شده در گذشته است که نواقصی از قبیل کمبود آسانسور، پله‌برقی، تامین ایمنی و... دارد که در برخی از خطوط این موارد دنبال می‌شود. تکمیل خطوط ۶ و ۷ مترو تهران جزو مهم‌ترین تعهدات و اولویت‌ها بوده و مدیران شهری امیدوار هستند؛ مدیریت شهری و تخصیص بودجه، این خطوط را تا پایان سال در چند فاز به بهره‌برداری برسانند.
به‌رغم مشکلاتی که در تامین منابع مالی مترو وجود دارد اما روند ادامه دارد. مدیرعامل مترو پیشتر گفته بود؛ شهرداری تهران به لحاظ مالی دچار مشکلات فراوانی است که به صورت طبیعی این مشکلات روی پروژه‌های مترو هم اثر می‌گذارد و از این‌رو اصلی‌ترین علت تاخیر در تکمیل خطوط ۶ و ۷ مترو مسائل مالی است. مدیرعامل شرکت مترو تهران گفت همه شهرداری‌های کشور مشکلات مالی مواجه هستند و علت این است که همه شهرداری‌ها به علت رکود چندین‌ساله ساخت‌وساز در تامین درآمد مستقیم دچار مشکل هستند. در حال حاضر پیمانکاران برای عملیات اجرایی آماده کار هستند و فقط مشکل مالی داریم؛ چنانچه حدفاصل ایستگاه بسیج و مهدیه در خط ۷ سه ماه کار دارد و اگر منابع مالی آن تامین شود ظرف سه ماه راه‌اندازی خواهد شد. وجود مشکلات مالی دائمی البته به‌رغم فعالیت و توسعه مترو تهران این شهر را با چالش‌های جدی مواجه کرده است که به نظر می‌رسد دولت و نظام بودجه‌ریزی کشور به ضرورت‌های توسعه کامل مترو اقدام نکند، چالش‌های نفس‌گیر ترافیک و آلودگی پایتخت لاینحل باشد.
ارسال نظر