اقتصاد پلتفرمی در ۲۰۲۵: تحولی که دنیای اقتصاد دیجیتال را دگرگون می‌کند
پلتفرم‌ها نه‌تنها فضای مبادله کالاها و خدمات را تسهیل می‌کنند، بلکه خود به‌عنوان تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان کالاها و خدمات نیز عمل می‌کنند. این تحول به‌ویژه در سال‌های آینده به‌طور چشمگیری گسترش خواهد یافت، به‌طوری‌که دیگر هیچ کسب‌وکاری نمی‌تواند از این روند اجتناب کند. مدل پلتفرمی به‌زودی به استانداردی غالب تبدیل می‌شود و داده‌های بزرگ و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها نقش اساسی در پیشبرد این روند دارند.
پلتفرم‌ها و قدرت داده‌های بزرگ
پلتفرم‌ها با جمع‌آوری و تحلیل داده‌های بزرگ، توانسته‌اند تحولی اساسی در کسب‌وکارها ایجاد کنند. داده‌هایی که از رفتار کاربران، الگوهای خرید، و حتی ترجیحات مشتریان به دست می‌آید، به پلتفرم‌ها این امکان را می‌دهد که خدمات خود را به‌طور دقیق‌تری سفارشی‌سازی کنند و حتی پیش‌بینی‌هایی دقیق از نیازهای مصرف‌کنندگان به دست آورند. این ویژگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است زیرا پلتفرم‌ها می‌توانند به‌واسطه این داده‌ها به بهینه‌سازی مدل‌های تجاری خود بپردازند و درعین‌حال خدماتی شخصی‌سازی‌شده و مبتنی بر نیازهای خاص هر کاربر ارائه دهند. این روند همچنین باعث می‌شود که پلتفرم‌ها نه‌تنها واسطه‌هایی برای ارتباط مصرف‌کنندگان و تامین‌کنندگان باشند، بلکه به‌طور فزاینده‌ای به تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان کالا و خدمات نیز تبدیل شوند.
پلتفرم‌ها و اشتغال در عصر دیجیتال
یکی از تحولات مهم در اقتصاد پلتفرمی، تأثیر آن بر بازار کار است. در بازار کار سنتی، کارگران به‌طور عمده در مشاغل ثابت در شرکت‌ها فعالیت می‌کردند، اما اکنون با گسترش پلتفرم‌ها، نیروی کار بیشتر به‌صورت مستقل و آزاد از طریق پلتفرم‌ها جذب می‌شود. در این مدل، نیروی کار به‌جای فعالیت در یک محیط کاری ثابت، به پلتفرم‌های دیجیتال متصل می‌شود و از طریق آن‌ها یا محصولات/خدمات خود را به‌صورت خدمات مستقل یا به‌عنوان بخشی از پلتفرم عرضه می‌کنند . این تحولات موجب افزایش انعطاف‌پذیری در بازار کارشده است، اما از سوی دیگر، چالش‌هایی مانند عدم امنیت شغلی و کاهش مزایای کارگری به وجود آورده است که نیاز به سیاست‌گذاری‌های جدید در این حوزه را ضروری می‌سازد.
حضور دوسویه پلتفرم‌ها در بازار
در ایران، چندین پلتفرم شناخته‌شده مانند تپسی و اسنپ وجود دارند که با ارائه خدمات حمل‌ونقل درون‌شهری آغاز کردند و اکنون به مدل‌های پلتفرمی چندمنظوره گسترش‌یافته‌اند. برای مثال، تپسی پس از تغییر مالکیت، به مجموعه‌ای از خدمات خودرویی گسترش‌یافته و علاوه بر ارائه حمل‌ونقل، به سرویس‌هایی مانند تعمیرات خودرو، فروش لوازم‌یدکی، و حتی عرضه لاستیک و روغن نیز پرداخته است. این توسعه مدل کسب‌وکار باعث شده که تپسی به یک پلتفرم چندمنظوره تبدیل شود که نه‌تنها نیازهای شهروندان که نیازهای تامین‌کنندگان سرویس یعنی رانندگان (به قول تپسی سفیران) را نیز پوشش دهد؛ هرچند از خدمات ارایه‌شده، عموم شهروندان می‌توانند استفاده کنند.
پلتفرم‌ها به‌عنوان تولیدکننده کالاهای اختصاصی
یک جنبه قابل‌توجه اقتصاد پلتفرمی این است که بسیاری از پلتفرم‌ها نه‌تنها به فروش کالاهای دیگران پرداخته‌اند، بلکه خود نیز به تولید کالاهای اختصاصی پرداخته‌اند. به‌عنوان‌مثال، آمازون که ابتدا تنها به‌عنوان یک پلتفرم برای فروش کالاهای دیگران شناخته می‌شد، اکنون خود به تولید و عرضه کالاهایی تحت برند اختصاصی «AmazonBasics» پرداخته است. این برند، کالاهایی مانند لوازم الکترونیکی، لوازم جانبی و محصولات مصرفی را ارائه می‌دهد که به‌طور خاص برای بازارهای آنلاین طراحی‌شده‌اند و در رقابت مستقیم با دیگر ویژند (برند)ها قرار دارند. در ایران نیز هایپراستار که به‌عنوان یک هایپرمارکت(بخوانید پلتفرم) با عرضه کالای فیزیکی شناخته می‌شد تجارت الکترونیکی خود را توسعه داده و حتی کالاهایی با برند خود عرضه می‌کند. اگرچه این تولیدات سفارشی بوده این رویکرد به پلتفرم‌ها این امکان را می‌دهد که علاوه بر ارائه خدمات به سایر کسب‌وکارها، خود نیز به‌عنوان یک تولیدکننده کالا عمل کنند و وفاداری مشتریان به برند خود را توسعه می‌دهند.
پلتفرم‌ها و شکاف‌های اقتصادی
باوجود فرصت‌هایی که اقتصاد پلتفرمی به وجود آورده است، یک سوال بزرگ همچنان مطرح می‌شود: آیا همه افراد و کسب‌وکارها از این تحول بهره‌مند خواهند شد؟ بسیاری از تحلیل‌گران بر این باورند که در دنیای پلتفرمی، آن‌هایی که دسترسی به داده‌ها، فناوری‌های پیشرفته و منابع انسانی توانمند دارند، از بیشترین مزایا برخوردار خواهند شد. از طرفی، کسب‌وکارهای کوچک و متوسط که دسترسی محدودی به این منابع دارند، ممکن است در این رقابت عقب بمانند. این مسئله ممکن است باعث ایجاد شکاف‌های اقتصادی جدیدی شود که از طریق دسترسی نابرابر به پلتفرم‌ها و منابع دیجیتال به وجود می‌آید. برای مثال، پلتفرم‌هایی که توانسته‌اند از داده‌ها برای ایجاد خدمات بهتر و سریع‌تر استفاده کنند، ممکن است قادر به غلبه بر رقبای کوچک‌تر خود باشند. این مسئله ازلحاظ اجتماعی و اقتصادی می‌تواند نگران‌کننده باشد و به سیاست‌گذاری‌های ویژه برای تضمین دسترسی برابر و شفافیت نیاز خواهد داشت.
چالش‌های اخلاقی و قانونی
هرچند که اقتصاد پلتفرمی مزایای بسیاری دارد، اما این مدل کسب‌وکار بدون چالش نخواهد بود. یکی از مهم‌ترین مسائل، نگرانی‌ها درباره حریم خصوصی و امنیت داده‌ها است. پلتفرم‌ها حجم عظیمی از داده‌ها را از کاربران جمع‌آوری می‌کنند، و این داده‌ها می‌توانند شامل اطلاعات حساس و شخصی باشند که در صورت سوءاستفاده، مشکلات زیادی ایجاد خواهند کرد. علاوه بر این، سوالات اخلاقی درباره نحوه استفاده از این داده‌ها و نحوه تقسیم درآمد میان پلتفرم‌ها و تولیدکنندگان یا عرضه‌کنندگان خدمات نیز مطرح می‌شود. در بسیاری از موارد، پلتفرم‌ها خود را از مسئولیت‌های حقوقی و اخلاقی معاف می‌کنند و این مسئله باعث نگرانی در مورد نابرابری‌ها و عدالت در دسترسی به داده‌ها و فرصت‌ها می‌شود.
آینده اقتصاد پلتفرمی
اقتصاد پلتفرمی در حال حاضر به‌سرعت در حال گسترش است و پیش‌بینی می‌شود که این روند تا سال ۲۰۳۰ به اوج خود برسد. پلتفرم‌ها به‌طور فزاینده‌ای نه‌تنها به‌عنوان واسطه‌ها، بلکه به‌عنوان تولیدکنندگان کالا و خدمات عمل خواهند کرد. داده‌های بزرگ، تحلیل‌های هوش مصنوعی، و مدل‌های پیش‌بینی به پلتفرم‌ها این امکان را می‌دهند که به بهینه‌سازی فرآیندهای خود بپردازند و هم‌زمان تجربه مشتریان را بهبود بخشند. در این میان، چالش‌های اخلاقی، قانونی و اجتماعی همچنان باقی خواهند ماند و نیاز به توجه ویژه دارند.
پلتفرم‌ها، در آینده‌ای نه‌چندان دور، تمامی بخش‌های اقتصادی را در بر خواهند گرفت. دیگر کسب‌وکارهای سنتی نخواهند توانست با پلتفرم‌ها رقابت کنند و این مدل‌های اقتصادی جدید به‌طور طبیعی فضای غالب را در دنیای تجارت و بازارها شکل خواهند داد.
* مدیرعامل تیمکو
