«دنیای‌اقتصاد» تجربه اسپانیا در مدیریت منابع آب را بررسی کرد
آموزه آبی ماتادورها برای ایران
حجم آب موجود در مخزن سد سو در کاتالونیای اسپانیا به 7 درصد کاهش یافت/ فرد پلیتنجن- سی‌ان ان
این کشور اروپایی با مساحتی نزدیک به ۵۰۰هزار کیلومترمربع، همچون ایران با مناطق خشک و نیمه‌‌‌خشک گسترده‌‌‌ای روبه‌رو است. بخش‌‌‌های جنوبی و مرکزی اسپانیا، به‌‌‌ویژه مناطقی همچون آندالوسیا، مورسیا و والنسیا، شرایطی مشابه با نواحی مرکزی و جنوبی ایران دارند؛ بارندگی‌‌‌های نامنظم، خشکسالی‌‌‌های دوره‌‌‌ای و محدودیت منابع آبی از ویژگی‌‌‌های برجسته این مناطق است.
اسپانیا در دهه ۱۹۹۰ با بحران جدی آب روبه‌رو شد. خشکسالی‌‌‌های پیاپی سال‌‌‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۵ سبب شد ذخایر آبی این کشور به کمتر از ۲۰درصد ظرفیت سدها کاهش یابد. شهرهای بزرگی چون سویل، مالاگا و بارسلونا با جیره‌‌‌بندی آب مواجه شدند. بخش کشاورزی که مصرف‌کننده اصلی آب (حدود ۷۰ درصد) بود، خسارت‌‌‌های سنگینی متحمل شد. تامین آب شرب شهروندان به چالشی جدی تبدیل شد و حتی در برخی مناطق، آب آشامیدنی با تانکر توزیع می‌‌‌شد. این وضعیت وخیم، زنگ خطری برای دولتمردان اسپانیا بود. آنها دریافتند که نمی‌توان صرفا با تکیه بر روش‌‌‌های سنتی مدیریت آب، از این بحران عبور کرد. نیاز به بازنگری اساسی در سیاست‌‌‌های آبی کشور، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌‌‌ها و تغییر فرهنگ مصرف آب بیش از پیش احساس می‌‌‌شد. این شرایط، نقطه عطفی در تاریخ مدیریت منابع آب اسپانیا به شمار می‌‌‌رود؛ زمانی که سیاستگذاران و کارشناسان به این نتیجه رسیدند که باید رویکردی جامع، علمی و مبتنی بر اصول توسعه پایدار را در پیش گیرند.
چگونه اسپانیا معادله آب را تغییر داد؟
پس از بحران آبی دهه ۱۹۹۰، اسپانیا با تغییر پارادایم در مدیریت منابع آب، مسیر جدیدی را آغاز کرد. این کشور به جای تمرکز صرف بر افزایش عرضه آب، به سمت مدیریت تقاضا و بهینه‌‌‌سازی مصرف حرکت کرد. در سال ۱۹۹۹، قانون ملی آب اسپانیا اصلاح شد و چارچوب قانونی مناسبی برای اجرای سیاست‌‌‌های نوین آبی فراهم شد. این قانون، نقش حوضه‌‌‌های آبریز را پررنگ‌‌‌تر کرد و مدیریت یکپارچه منابع آب را در دستور کار قرار داد. یکی از محورهای اصلی تحول در مدیریت آب اسپانیا، احداث و توسعه زیرساخت‌‌‌های نمک‌‌‌زدایی از آب دریا بوده است. اکنون اسپانیا با بیش از ۷۶۵ تاسیسات نمک‌‌‌زدایی، چهارمین کشور دنیا از نظر ظرفیت تولید آب شیرین است. تاسیسات نمک‌‌‌زدایی بارسلونا که در سال ۲۰۰۹ به بهره‌‌‌برداری رسید، روزانه ۲۰۰هزار متر مکعب آب شیرین تولید می‌‌‌کند و نیاز حدود ۱.۳ میلیون نفر را تامین می‌‌‌کند. در جنوب اسپانیا، استان آلمریا با اتکا به نمک‌‌‌زدایی توانسته به‌رغم دریافت کمتر از ۲۰۰ میلی‌متر بارندگی سالانه، به یکی از قطب‌‌‌های کشاورزی اروپا تبدیل شود.
بازچرخانی و تصفیه پساب‌‌‌ها راهکار دیگری است که اسپانیایی‌‌‌ها به طور گسترده از آن بهره برده‌‌‌اند. این کشور بالاترین نرخ پساب‌‌‌های شهری و صنعتی را از تصفیه و استفاده مجدد در اروپا دارد. در منطقه مورسیا، بیش از ۹۰درصد پساب‌‌‌ها پس از تصفیه به چرخه مصرف بازمی‌‌‌گردند و عمدتا در آبیاری فضای سبز شهری و کشاورزی مورد استفاده قرار می‌‌‌گیرند. اسپانیا همچنین در زمینه مدیریت آب‌‌‌های زیرزمینی، گام‌‌‌های موثری برداشته است. با تصویب قوانین سختگیرانه، حفر چاه‌‌‌های غیرمجاز متوقف شده و برای چاه‌‌‌های موجود، کنتورهای هوشمند نصب شده است. در دشت لا مانچا، که زمانی با افت شدید سطح آب‌‌‌های زیرزمینی مواجه بود، با اجرای طرح خرید حقابه از کشاورزان و محدود کردن برداشت‌‌‌ها، سطح آب‌‌‌های زیرزمینی تا حدودی احیا شده است.
کشاورزان اسپانیایی پیشتاز در صرفه‌‌‌جویی
بخش کشاورزی به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در اسپانیا، هدف اصلی برنامه‌‌‌های بهینه‌‌‌سازی مصرف بوده است. طی دو دهه گذشته، این کشور توانسته با نوسازی سیستم‌های آبیاری سنتی، مصرف آب در بخش کشاورزی را تا ۳۰درصد کاهش دهد. اکنون بیش از ۷۵درصد اراضی کشاورزی اسپانیا به سیستم‌های آبیاری قطره‌‌‌ای و تحت فشار مجهز شده‌‌‌اند و بهره‌‌‌وری آب در این بخش به میزان قابل‌توجهی افزایش یافته است.
در منطقه والنسیا، که یکی از قطب‌‌‌های تولید مرکبات در اروپا به شمار می‌‌‌رود، استفاده از فناوری‌‌‌های نوین آبیاری سبب شده تا مصرف آب برای تولید هر کیلوگرم پرتقال، از ۵۰۰ لیتر به کمتر از ۲۰۰ لیتر کاهش یابد. این امر نه تنها به حفظ منابع آبی کمک کرده، بلکه هزینه‌‌‌های تولید را نیز پایین آورده است.
پروژه «آبیاری هوشمند آلمریا» نمونه بارز دیگری از موفقیت اسپانیا در بهینه‌‌‌سازی مصرف آب در کشاورزی است. در این پروژه، با نصب سنسورهای رطوبت خاک و استفاده از داده‌‌‌های هواشناسی، میزان و زمان آبیاری به صورت خودکار تنظیم می‌شود. این سیستم که اکنون در بیش از ۲۰هزار هکتار از اراضی کشاورزی اجرا شده، مصرف آب را تا ۴۰درصد کاهش داده است. علاوه بر اصلاح روش‌‌‌های آبیاری، اسپانیا بر تغییر الگوی کشت نیز تاکید داشته است. در مناطق کم‌‌‌آب، کشت محصولات پرمصرف مانند ذرت و یونجه محدود شده و به جای آن، محصولاتی با نیاز آبی کمتر و ارزش اقتصادی بالاتر همچون زعفران، زیتون، بادام و انگور توسعه یافته‌‌‌اند. به عنوان مثال، در استان آلباسته، سطح زیر کشت پسته طی ۱۰ سال اخیر پنج برابر شده، در حالی که این محصول نسبت به گندم، آب کمتری مصرف می‌‌‌کند و درآمد بیشتری نیز عاید کشاورزان می‌‌‌سازد.
شهروندان اسپانیایی به سفیران حفاظت تبدیل شدند
تجربه اسپانیا نشان می‌‌‌دهد که موفقیت در مدیریت منابع آب، بدون مشارکت فعال شهروندان و تغییر فرهنگ مصرف، امکان‌‌‌پذیر نیست. دولت اسپانیا با اجرای کمپین‌‌‌های گسترده آگاهی‌‌‌بخشی و آموزش همگانی، توانسته مصرف سرانه آب خانگی را از ۱۵۰ لیتر در روز (در دهه ۱۹۹۰) به کمتر از ۱۰۰ لیتر در حال حاضر کاهش دهد. این دستاورد چشمگیر، حاصل سال‌ها تلاش برای تغییر نگرش مردم نسبت به ارزش آب بوده است. در شهر بارسلونا، پس از خشکسالی شدید سال ۲۰۰۸، برنامه «آب طلاست» با همکاری شهرداری و شرکت آب و فاضلاب منطقه به اجرا درآمد. در این برنامه، خانواده‌‌‌هایی که مصرف آب خود را کاهش می‌‌‌دادند، از تخفیف در قبوض بهره‌‌‌مند می‌‌‌شدند. همچنین، نصب شیرآلات کم‌‌‌مصرف و سیستم‌های بازیافت آب خاکستری در ساختمان‌‌‌های جدید اجباری شد. نتیجه این اقدامات، کاهش ۲۰ درصدی مصرف آب شهری در مدت ۵ سال بود.
اسپانیا با گنجاندن آموزش‌‌‌های مرتبط با حفاظت از منابع آب در برنامه‌‌‌های درسی مدارس، نسل جدیدی از شهروندان آگاه پرورش داده است.
در استان آندالوسیا، دانش‌‌‌آموزان از سنین پایین با مفاهیمی چون چرخه آب، تاثیر تغییرات اقلیمی بر منابع آبی و روش‌‌‌های صرفه‌‌‌جویی آشنا می‌‌‌شوند. آنها از طریق بازدید از تاسیسات آبی و اجرای پروژه‌‌‌های عملی، درک عمیق‌‌‌تری از اهمیت این منبع حیاتی به دست می‌‌‌آورند. مشارکت شهروندان در مدیریت منابع آب اسپانیا، فراتر از کاهش مصرف خانگی بوده است.
انجمن‌‌‌های مردمی حفاظت از رودخانه‌‌‌ها، تالاب‌‌‌ها و منابع آبی در سراسر کشور شکل گرفته‌‌‌اند که به پایش وضعیت منابع آب، گزارش تخلفات و اجرای برنامه‌‌‌های آموزشی کمک می‌‌‌کنند.
در مادرید، گروه «حافظان رود مانزانارس» متشکل از داوطلبان، ماهانه کیفیت آب رودخانه را بررسی و نتایج را به مقامات مربوطه گزارش می‌‌‌دهند.
آینه‌‌‌ای برای ایران
تجربه موفق اسپانیا در مدیریت منابع آب، حاوی درس‌‌‌های ارزشمندی برای ایران است؛ کشوری که با شرایط اقلیمی مشابه، با چالش‌‌‌های جدی در زمینه تامین و مدیریت منابع آبی مواجه است. تغییر رویکرد از مدیریت عرضه به مدیریت تقاضا، ضرورتی انکارناپذیر در شرایط کنونی ایران است. مانند اسپانیا، ایران می‌تواند تمرکز خود را از احداث سدهای جدید و انتقال بین‌حوضه‌‌‌ای آب، به سمت بهینه‌‌‌سازی مصرف و افزایش بهره‌‌‌وری سوق دهد. اصلاح ساختار کشاورزی، کلید دیگری برای حل معضل آب در ایران است. بخش کشاورزی ایران بیش از ۹۰درصد منابع آب تجدیدپذیر کشور را مصرف می‌‌‌کند، در حالی که بهره‌‌‌وری آب در این بخش بسیار پایین است. با الگوبرداری از اسپانیا، می‌توان با نوسازی سیستم‌های آبیاری، تغییر الگوی کشت و استفاده از فناوری‌‌‌های نوین، مصرف آب را کاهش و بهره‌‌‌وری را افزایش داد. مناطقی چون دشت قزوین، خراسان و فارس پتانسیل بالایی برای اجرای طرح‌‌‌های آبیاری هوشمند دارند.
بهره‌‌‌گیری از منابع آب نامتعارف، راهکار دیگری است که می‌تواند در سبد سیاست‌‌‌های آبی ایران قرار گیرد. اسپانیا با توسعه تاسیسات نمک‌‌‌زدایی و بازچرخانی پساب‌‌‌ها، منابع آبی جدیدی ایجاد کرده است. ایران با دسترسی به آب‌‌‌های آزاد در جنوب و شمال، می‌تواند با سرمایه‌گذاری در زمینه نمک‌‌‌زدایی، بخشی از نیازهای آبی مناطق ساحلی را تامین کند. همچنین، با تصفیه و بازچرخانی پساب‌‌‌های شهری، منبع پایداری برای آبیاری فضای سبز و برخی کاربردهای صنعتی فراهم می‌شود. بازنگری در قوانین و مقررات آب، گام مهم دیگری است که ایران می‌تواند از تجربه اسپانیا بیاموزد. ایران نیازمند تدوین چارچوب قانونی مناسب برای اجرای سیاست‌‌‌های نوین آبی است. مانند اسپانیا، ضروری است برداشت غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی با جدیت کنترل شود و برای مصرف آب، ارزش واقعی در نظر گرفته شود.
جلب مشارکت همگانی و ارتقای سطح آگاهی عمومی، شاه‌‌‌کلید حل بحران آب در ایران است. تا زمانی که شهروندان، کشاورزان و صنعتگران ایرانی به درک درستی از وضعیت منابع آبی و اهمیت صرفه‌‌‌جویی نرسند، سایر برنامه‌‌‌ها به موفقیت کامل دست نخواهند یافت. اجرای کمپین‌‌‌های آگاهی‌‌‌بخشی، گنجاندن مفاهیم مدیریت آب در برنامه‌‌‌های آموزشی و تشویق مشارکت مردمی، گام‌‌‌های اساسی در این مسیر هستند. تجربه اسپانیا نشان می‌‌‌دهد که غلبه بر چالش‌‌‌های آبی، اگرچه دشوار، اما امکان‌‌‌پذیر است. با اتخاذ رویکردی جامع‌‌‌نگر، علمی و مشارکتی، ایران نیز می‌تواند ضمن تامین نیازهای کنونی، منابع آبی را برای نسل‌‌‌های آینده حفظ کند.
