فناوری‌های گمرکی؛ ضامن امنیت
در این میان، ایران با توجه به موقعیت استراتژیک خود می‌تواند به‌عنوان یکی از هاب‌های تجاری منطقه مطرح شود؛ اما برای دستیابی به این هدف، ضروری است زیرساخت‌ها و سیستم‌های گمرکی و لجستیکی خود را بازنگری و به‌روزرسانی کند. در این یادداشت به بررسی چالش‌های موجود در این زمینه و راه‌حل‌های ممکن پرداخته می‌شود.
چالش‌های لجستیکی و گمرکی ایران
چالش‌های گمرکی و لجستیکی ایران از عوامل متعددی سرچشمه می‌گیرند که همواره تاثیرات منفی بر سرعت، کارآیی و کیفیت فرآیندهای تجاری داشته‌اند. این چالش‌ها در حوزه‌های مختلفی از جمله زیرساخت‌ها، فناوری، هماهنگی بین‌نهادی و تطابق با استانداردهای بین‌المللی قابل مشاهده هستند و به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر توسعه تجارت و رقابت‌پذیری اقتصادی کشور اثر گذاشته‌اند. در ادامه، به تفصیل به مهم‌ترین مشکلات و موانع موجود در این زمینه پرداخته می‌شود.
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات گمرکی ایران، زمان طولانی برای ترخیص کالاها است که به یکی از دغدغه‌های اصلی تجار و فعالان اقتصادی تبدیل شده است. این مشکل عمدتا به‌دلیل ضعف زیرساخت‌های گمرکی، اتکا به روش‌های سنتی و ناکارآمد و عدم هماهنگی موثر میان نهادهای مختلف مرتبط با فرآیندهای تجارت خارجی به‌وجود آمده است. در بسیاری از موارد، عدم یکپارچگی کامل سیستم‌ها و فرآیندها باعث ایجاد کندی در ترخیص کالا می‌شود. این کندی نه‌تنها موجب افزایش زمان و هزینه‌های مرتبط با تجارت می‌شود، بلکه به کاهش کارآیی و بهره‌وری نیز منجر می‌شود. تجار و بازرگانان به‌دلیل تاخیرهای مکرر و فرآیندهای پیچیده، اعتماد خود را به سیستم گمرکی از دست می‌دهند که این موضوع می‌تواند تاثیر منفی بر حجم تجارت خارجی کشور داشته باشد.
بسیاری از زیرساخت‌های موجود از نظر فنی و عملیاتی با استانداردهای جهانی همخوانی ندارند و این موضوع باعث شده است تا فرآیندهای گمرکی و لجستیکی ایران در مقایسه با سایر کشورها با دشواری‌های بیشتری همراه باشد. هماهنگی نداشتن با الزامات و مقررات بین‌المللی، مانند کنوانسیون‌ها و توافق‌نامه‌های تجاری، موجب افزایش هزینه‌های گمرکی و کاهش توان رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی شده است. این مشکلات نه‌تنها بر صادرات و واردات تاثیر منفی گذاشته، بلکه فرصت‌های تجاری ارزشمندی را نیز از کشور سلب کرده است.
علاوه بر مشکلات زیرساختی، ضعف در فرآیندهای نظارتی و بهره‌نگرفتن از فناوری‌های پیشرفته در سیستم‌های گمرکی ایران نیز به‌وضوح مشهود است. بسیاری از کشورهای پیشرفته برای بهبود کارآیی و شفافیت در گمرکات خود از فناوری‌های نوین استفاده می‌کنند. این فناوری‌ها امکان نظارت دقیق‌تر، کاهش زمان بررسی و افزایش امنیت را فراهم می‌کنند. اما در ایران، همچنان شاهد اتکا به روش‌های دستی و سنتی هستیم که این امر علاوه بر کاهش سرعت فرآیندها، خطاهای انسانی را نیز افزایش می‌دهد. استفاده‌نکردن از فناوری‌های مدرن نه‌تنها هزینه‌های لجستیکی و گمرکی را بالا برده، بلکه کشور را از فرصت‌های ارزشمند برای کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری محروم کرده است.
یکی دیگر از عوامل کلیدی که به مشکلات گمرکی و لجستیکی دامن زده است، نبود سیستم کاملا یکپارچه و کارآمد برای تبادل اطلاعات و هماهنگی بین نهادهای مختلف است. در حال حاضر، تعامل موثر و هماهنگ میان گمرک، وزارتخانه‌های مرتبط، سیستم بانکی و بخش خصوصی با چالش‌های متعددی مواجه است. این ناهماهنگی نه‌تنها به موازی‌کاری و افزایش پیچیدگی فرآیندها منجر شده، بلکه باعث ایجاد تاخیرهای قابل‌توجه در ترخیص کالاها نیز شده است. نبود سیستم‌های اطلاعاتی یکپارچه و هماهنگ، امکان ردیابی دقیق و لحظه‌ای کالاها را دشوار کرده و در نتیجه، مدیریت موثر زنجیره تامین نیز با مشکلاتی روبه‌رو شده است.
در مجموع، مشکلات گمرکی و لجستیکی ایران نتیجه ترکیبی از ضعف زیرساخت‌ها، نبود فناوری‌های پیشرفته، نبود هماهنگی بین‌نهادی و تطابق نداشتن با استانداردهای بین‌المللی است. این چالش‌ها نه‌تنها هزینه‌ها و زمان فرآیندهای تجاری را افزایش داده‌اند، بلکه بر رقابت‌پذیری اقتصادی کشور نیز تاثیر منفی گذاشته‌اند.
فناوری‌های پیشرفته گمرکی در جهان
با توجه به پیشرفت‌های سریع فناوری در جهان، بسیاری از کشورها در حال استفاده از تکنولوژی‌های نوین برای بهبود کارآیی و دقت سیستم‌های گمرکی و لجستیکی خود هستند. این فناوری‌ها نه‌تنها فرآیندهای گمرکی را تسریع می‌کنند، بلکه به بهبود امنیت، کاهش تخلفات و افزایش شفافیت کمک می‌کنند. در این بخش به بررسی فناوری‌های پیشرفته گمرکی در کشورهای مختلف پرداخته خواهد شد.
دستگاه‌های اسکن پیشرفته X-Ray و CT
یکی از فناوری‌های نوین که به‌طور گسترده در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرد، سیستم‌های اسکن پیشرفته X-Ray و CT برای بازرسی محموله‌هاست. این دستگاه‌ها به گمرکات کمک می‌کنند تا بتوانند کانتینرها و محموله‌ها را بدون نیاز به باز کردن آنها اسکن کنند. این روش باعث افزایش سرعت فرآیندهای گمرکی می‌شود و نیاز به بررسی سنتی کالاها را کاهش می‌دهد. به‌علاوه، اسکن دقیق‌تر محموله‌ها موجب شناسایی کالاهای قاچاق یا مشکوک می‌شود و این امر امنیت مرزها را افزایش می‌دهد.
کشورهایی مانند سنگاپور، هلند و امارات متحده عربی از این تکنولوژی‌ها در بنادر و مرزهای خود به‌طور گسترده استفاده می‌کنند. این سیستم‌ها نه‌تنها سرعت را افزایش می‌دهند، بلکه موجب کاهش خطرات ناشی از بازرسی‌های دستی می‌شوند. این دستگاه‌ها به‌ویژه برای بازرسی کالاهای خطرناک، مواد شیمیایی یا اقلام حساس بسیار موثر هستند.
هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشینی
هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی ابزارهایی قدرتمند برای تحلیل داده‌های تجاری و شناسایی الگوهای مشکوک هستند. در کشورهایی مانند ایالات‌متحده و آلمان، گمرکات از این فناوری‌ها برای تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده می‌کنند تا الگوهای مشکوک مانند قاچاق کالا و کالاهای تقلبی را شناسایی کنند.
هوش مصنوعی می‌تواند داده‌های حجیم گمرکی را به‌طور خودکار تجزیه و تحلیل کرده و با شناسایی ناهنجاری‌ها و الگوهای غیرمعمول احتمال تخلفات را پیش‌بینی کند. این سیستم‌ها می‌توانند با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته، جریان‌های تجاری مشکوک را شناسایی و از بروز تخلفات جلوگیری کنند.
بلاک‌چین
فناوری بلاک‌چین در سال‌های اخیر به یکی از پرکاربردترین فناوری‌ها در سیستم‌های لجستیکی و گمرکی تبدیل شده است. کشورهایی مانند چین و کره‌جنوبی از بلاک‌چین برای ایجاد شفافیت در زنجیره تامین و جلوگیری از تقلب استفاده می‌کنند.
بلاک‌چین این امکان را فراهم می‌آورد که اطلاعات مربوط به هر مرحله از حرکت کالاها به‌طور همزمان و امن در دسترس تجار، شرکت‌ها و مقامات گمرکی قرار گیرد. این فناوری به‌ویژه برای ردیابی کالاهای وارداتی و صادراتی، جلوگیری از تقلب و ارائه اسناد دیجیتال بسیار مفید است. بلاک‌چین با حفظ رکورد ثابت و غیرقابل تغییر، شفافیت بیشتری در فرآیندهای گمرکی ایجاد کرده و به کاهش فساد و تقلب کمک می‌کند.
اینترنت اشیا (IoT)
اینترنت اشیا (IoT) در حال تبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی سیستم‌های لجستیکی و گمرکی مدرن است. این فناوری از حسگرهای متصل به اینترنت برای نظارت بر شرایط فیزیکی کالاها استفاده می‌کند. به‌عنوان مثال، در کشورهای اروپایی مانند سوئیس، از حسگرهای IoT برای نظارت بر شرایط دمایی و رطوبتی محموله‌های حساس مانند مواد غذایی و داروها استفاده می‌شود. این سیستم‌ها می‌توانند به‌صورت لحظه‌ای داده‌ها را جمع‌آوری و مقامات گمرکی را از وضعیت کالاها مطلع کنند. درصورتی‌که شرایطی همچون تغییر دما یا رطوبت برای محموله‌ها ایجاد شود، هشدارهای لازم ارسال می‌شود. این فناوری باعث می‌شود که از تخریب کالاهای حساس جلوگیری شود و نظارت دقیق‌تری بر حمل‌ونقل صورت گیرد.
سیستم‌های مدیریت یکپارچه (Single Window Systems)
سیستم‌های مدیریت یکپارچه یا Single Window Systems در بسیاری از کشورها به‌ویژه در ژاپن و استرالیا برای تسهیل فرآیندهای گمرکی به‌کار گرفته شده‌اند. این سیستم‌ها تمام مراحل گمرکی از ثبت اسناد و مدارک، پرداخت هزینه‌ها و نظارت بر محموله‌ها را از طریق یک پلتفرم متمرکز انجام می‌دهند. این سیستم‌ها فرآیندهای گمرکی را ساده و سریع می‌کنند و به تجار امکان می‌دهند که تمامی تعاملات خود را با گمرک و دیگر نهادهای دولتی از طریق یک پلتفرم واحد انجام دهند. این راهکار علاوه بر افزایش سرعت، موجب کاهش خطاهای انسانی و بهبود شفافیت می‌شود.
روباتیک و اتوماسیون
در بنادر پیشرفته مانند بندر شانگهای، از روبات‌ها برای جابه‌جایی و بارگیری محموله‌ها استفاده می‌شود. این روبات‌ها قادرند بارها را به‌صورت خودکار از کشتی به بندر منتقل و آنها را به محل‌های مورد نظر هدایت کنند. این فناوری به کاهش هزینه‌های انسانی، افزایش سرعت عملیات و دقت در جابه‌جایی محموله‌ها کمک می‌کند. اتوماسیون و روباتیک همچنین می‌توانند در داخل گمرکات و انبارها برای انجام وظایف مختلف مانند برچسب‌زنی، مرتب‌سازی و شناسایی کالاهای مشکوک مورد استفاده قرار گیرند. این کار نه‌تنها سرعت را افزایش می‌دهد، بلکه دقت در فرآیندها را نیز بهبود می‌بخشد.
در پایان باید گفت بدیهی است که تحول لجستیکی و گمرکی نقش کلیدی در توسعه تجارت بین‌الملل ایران ایفا می‌کند. لجستیک، به‌عنوان ستون‌فقرات زنجیره تامین، با بهینه‌سازی فرآیندهای حمل‌ونقل، انبارداری و توزیع کالا می‌تواند هزینه‌های تجاری را کاهش دهد و زمان دسترسی به بازارهای جهانی را کوتاه‌تر کند. با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران که در مسیر کریدورهای تجاری مهمی مانند کریدور شمال-جنوب و شرق-غرب قرار دارد، ارتقای زیرساخت‌های لجستیکی مانند بنادر، راه‌آهن و حمل‌ونقل جاده‌ای می‌تواند نقش ایران را به‌عنوان هاب تجاری منطقه تقویت کند. همچنین استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و اینترنت اشیا در مدیریت لجستیک، کارآیی و شفافیت در زنجیره تامین را افزایش می‌دهد و امکان رقابت‌پذیری بیشتری را در بازارهای جهانی فراهم می‌آورد.
در کنار لجستیک، اصلاحات گمرکی نیز یکی از عوامل حیاتی در تسهیل تجارت بین‌المللی به‌شمار می‌رود. شفافیت در فرآیندهای گمرکی، کاهش پیچیدگی‌های اداری و استفاده از سامانه‌های یکپارچه دیجیتال می‌تواند هزینه‌ها و زمان ترخیص کالا را به حداقل برساند. با کاهش موانع غیرتعرفه‌ای و تسریع در انجام تشریفات گمرکی، ایران می‌تواند جذابیت بیشتری برای سرمایه‌گذاران و تجار خارجی ایجاد کند. همچنین هماهنگی با استانداردهای بین‌المللی گمرکی و بهره‌گیری از توافقات منطقه‌ای و جهانی، به توسعه تجارت خارجی و افزایش صادرات غیرنفتی ایران کمک شایانی خواهد کرد. در مجموع، تحول در لجستیک و گمرک می‌تواند به‌عنوان موتور محرکی برای رشد اقتصادی و افزایش تعاملات تجاری بین‌المللی ایران عمل کند.
* مشاور کسب‌وکارها در حوزه مدیریت و اقتصاد
