آیا هدف ترامپ برای به صفر رساندن صادرات نفت و گاز ایران محقق خواهد شد؟
قفل تحریم بر صادرات گاز
یکی از مهم‌ترین مفاد این فرمان، ممنوعیت صادرات گاز طبیعی ایران به عراق است؛ اقدامی که پیامدهای اقتصادی و ژئوپلیتیک گسترده‌ای برای هر دو کشور خواهدداشت. علاوه‌بر این، هدف اصلی این فرمان، به صفر رساندن صادرات نفت و گاز ایران است، اما آیا این هدف واقعا امکان‌پذیر خواهد بود؟ در ادامه، جزئیات این سیاست، محدودیت‌های جدید و امکان تحقق این هدف را بررسی خواهیم کرد.
ممنوعیت فروش گاز به عراق
یکی از مهم‌ترین مفاد فرمان اجرایی جدید، ممنوعیت فروش گاز طبیعی ایران به عراق است که یکی از بزرگ‌‌‌‌‌ترین واردکنندگان گاز ایران محسوب می‌شود و برای تامین نیازهای انرژی و برق خود به‌‌‌‌‌شدت به این منابع وابسته است. طبق داده‌های شرکت ملی گاز ایران، از تیرماه ۱۳۹۶تاکنون حدود ۵۳میلیارد مترمکعب گاز به ارزش ۱۵میلیارد دلار گاز به عراق صادرشده است. ایران روزانه حدود ۵۰میلیون مترمکعب گاز طبیعی به عراق صادر می‌کند که بخش عمده‌ای از آن برای نیروگاه‌های برق این کشور مورد‌استفاده قرار می‌گیرد. عراق به دلیل عدم‌توسعه کافی منابع داخلی گاز و نیاز فوری به برق، به گاز ایران وابسته است. به‌رغم داشتن ذخایر گاز، این کشور هنوز نتوانسته به سطح تولید مطلوبی دست‌یابد و زیرساخت‌های لازم برای بهره‌‌‌‌‌برداری از منابع خود را فراهم کند. بحران برق یکی از چالش‌های جدی عراق است و واردات گاز ایران راه‌‌‌‌‌حلی سریع و کم‌‌‌‌‌هزینه برای کاهش قطعی‌‌‌‌‌های گسترده برق به‌شمار می‌رود. علاوه‌بر این، روابط سیاسی و منطقه‌ای نزدیک ایران و عراق نیز موجب تمایل مقامات عراقی به ادامه همکاری در زمینه انرژی شده‌است، با این‌حال با اعمال تحریم‌ها و ممنوعیت جدید، عراق ناچار به جایگزینی منابع تامین انرژی خود خواهدشد. در این راستا، گزینه‌‌‌‌‌های مختلفی برای جایگزینی گاز ایران مطرح است که شامل افزایش واردات گاز از قطر، سرمایه‌گذاری در تولید داخلی گاز و واردات LNG از ایالات‌متحده یا کشورهای دیگر است.
هرچند این گزینه‌‌‌‌‌ها در کوتاه‌مدت بهراحتی قابل‌اجرا نیستند، اما عراق به‌دنبال پیدا‌کردن راه‌‌‌‌‌حل‌‌‌‌‌های جایگزین برای تامین نیازهای انرژی خود است. صادرات گاز ایران به عراق روندی چند مرحله‌‌‌‌‌ای و پرفراز و نشیب داشته‌است. در سال‌های اولیه مذاکرات، قراردادهایی برای صادرات گاز به عراق روی کاغذ مانده‌بود. سپس در تاریخ ۳۱ تیرماه ۱۳۹۶، پس از طی مذاکرات متعدد و رفع چالش‌هایی از جمله مسائل امنیتی و مالی، قرارداد صادرات گاز به بغداد امضا و اجرا شد. در آغاز، حجم صادرات حدود ۷میلیون مترمکعب در روز بود که به مرور زمان و با افزایش تقاضای نیروگاهی عراق، در دوره‌‌‌‌‌های اوج مصرف به ۳۵میلیون مترمکعب در روز افزایش‌یافت. در آبان ۱۳۹۴، قرارداد دوم مربوط به صادرات گاز به شهر بصره عراق به امضا رسید؛ این قرارداد با هدف تامین سوخت نیروگاه‌های بصره و حمایت از شبکه انرژی عراق منعقد شد، اگرچه در مسیر اجرا مشکلاتی مانند تاخیر در پرداخت‌ها و مسائل مربوط به تسویه مالی وجود داشت، اما همکاری‌های گازی بین دو کشور همچنان پابرجا مانده و نقش مهمی در تامین نیازهای انرژی عراق داشته‌است.
علاوه‌بر این، در سال‌های اخیر ایران با توجه به ظرفیت‌های سرشار گاز طبیعی خود، تلاش‌کرده تا بازار عراق را به‌عنوان یکی از مشتریان اصلی خود حفظ کند؛ موضوعی که نهتنها از منظر اقتصادی بلکه از دیدگاه دیپلماسی انرژی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. مذاکرات پیرامون تمدید قراردادها و افزایش ظرفیت صادرات، نشان از تمایل هر دو کشور به تقویت روابط در زمینه انرژی و افزایش همکاری‌های دوجانبه دارد. کشورهای ترکیه، ارمنستان و همچنین جمهوری خودمختار نخجوان از دیگر واردکنندگان گاز ایران هستند.
تحریم‌های جدید علیه نفت ایران
فرمان ترامپ نهتنها صادرات گاز ایران به عراق را ممنوع می‌کند، بلکه مجموعه‌‌‌‌‌ای از تحریم‌های شدیدتر را نیز علیه صنعت نفت ایران اعمال می‌کند. دستور جدید ترامپ در زمینه تحریم‌های اقتصادی و مالی علیه ایران، به‌ویژه بخش نفت و گاز این کشور را هدف قرار داده‌است. طبق این حکم، هر شرکت یا کشوری که از ایران نفت خریداری کند، با تحریم‌های اقتصادی و مالی آمریکا مواجه خواهدشد. این موضوع به‌ویژه برای کشورهایی مانند چین، هند و ترکیه که از خریداران سنتی نفت ایران محسوب می‌شوند، چالش‌های جدیدی ایجاد می‌کند. علاوه‌بر این، وزارت خزانه‌‌‌‌‌داری آمریکا بر اساس دستور جدید، دارایی‌های شرکت‌های ایرانی و خارجی فعال در زمینه نفت و گاز ایران را مسدود خواهد کرد که این اقدام فشار مالی بر بخش انرژی ایران وارد می‌کند و توانایی این کشور را در انجام معاملات بین‌المللی محدود می‌کند، همچنین بانک‌ها و موسسات مالی که با شرکت‌های ایرانی در این حوزه همکاری داشته باشند، با ممنوعیت استفاده از نظام مالی آمریکا روبه‌رو خواهند شد که این امر سبب اجتناب بسیاری از بانک‌های بین‌المللی از انجام معاملات با ایران خواهدشد و در نتیجه نقل‌وانتقال پول برای تهران دشوارتر خواهدشد. در نهایت، یکی از مفاد مهم این فرمان، نظارت دقیق‌تر بر نفتکش‌هایی است که نفت ایران را حمل می‌کنند، به‌طوری‌که آمریکا از فناوری‌های ردیابی ماهواره‌‌‌‌‌ای و همکاری با متحدان خود برای شناسایی و توقیف نفتکش‌های ایرانی استفاده خواهد کرد.
چگونگی مقابله با تحریم‌ها
در گذشته، ایران از استراتژی‌های مختلفی برای سازگاری با تحریم‌های بین‌المللی استفاده‌کرده و احتمالا در شرایط کنونی نیز از برخی از این رویکردها بهره خواهد برد. این استراتژی‌ها شامل استفاده از مسیرهای جایگزین و بهره‌‌‌‌‌گیری از مبادلات تهاتری است. علاوه‌بر این، ایران در تلاش است تا وابستگی اقتصادی خود به نفت را کاهش داده و با تقویت تولید داخلی و توسعه صنایع مختلف، فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها را جبران کند. در این راستا، دولت ترامپ هدف بلندپروازانه‌‌‌‌‌ای را دنبال می‌کند: کاهش صادرات نفت ایران به صفر، اما آیا این هدف واقعا امکان‌پذیر است؟ بررسی داده‌های جهانی، رفتار خریداران نفت ایران و راهکارهای تهران برای مقابله با تحریم‌ها نشان می‌دهد؛ تحقق این سیاست با موانع جدی مواجه خواهدشد. طلای‌سیاه ایران همچنان به‌عنوان یکی از منابع مهم انرژی در بازار مورد‌نیاز برخی از کشورها است که به دلایل اقتصادی و ژئوپلیتیک، نمی‌توانند بهراحتی جایگزینی برای آن پیدا کنند.
حتی اگر صادرات رسمی نفت ایران کاهش یابد، ایران می‌تواند از روش‌های غیررسمی برای عرضه نفت خود به این کشورها استفاده کند، همچنین برخی کشورها مانند چین و روسیه ممکن است تحریم‌ها را نادیده گرفته و به‌صورت غیررسمی از ایران نفت خریداری کنند. آمریکا نیز با چالش‌هایی در اجرای کامل تحریم‌ها مواجه است، زیرا برخی کشورها مانند چین و روسیه از این سیاست‌ها تبعیت نمی‌کنند و بازار جهانی نفت به‌‌‌‌‌شدت به عرضه ایران وابسته است. این عوامل، اجرای موفق تحریم‌ها را دشوار می‌کند و ممکن است در نهایت تلاش‌های آمریکا برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران با شکست مواجه شود.
با درنظرگرفتن تمام این عوامل، تحقق کامل هدف ترامپ در به صفر رساندن صادرات نفت ایران، غیرممکن به‌نظر می‌رسد. هرچند تحریم‌های جدید قطعا فشارهای شدیدی بر اقتصاد ایران وارد خواهند کرد و می‌توانند صادرات نفت ایران را کاهش دهند، اما توقف کامل صادرات نفت ایران امری دشوار است که با موانع اقتصادی، ژئوپلیتیک و فنی مواجه خواهدشد. ایران، با تکیه بر تجربه گذشته و حمایت برخی کشورها، همچنان راه‌هایی برای تداوم صادرات نفت خود خواهد یافت و احتمالا از بازار جهانی حذف نخواهد شد.
