ظرفیت لجستیکی، فوق‌العاده؛ عملکرد لجستیکی، بسیار ضعیف!
۱) ایران؛ کشوری لجستیکی
سامانه بکارگیری چاپارها و ایجاد کاروانسراهای بزرگ در تاریخ دور ایران زمین، هنوز هم مورد توجه و تحسین صاحب‌نظران امور لجستیکی قرار دارد و همین است که در کتاب‌های تاریخی و سفرنامه‌های مختلف از ایرانیان به عنوان بازرگانان و تاجرانی قابل یاد می‌شود. در کنار موضوع فوق که بیانگر این مهم است که بازرگانی و لجستیک، به لحاظ فرهنگی و تاریخی، از بالاترین اهمیت برخوردار بوده است؛ موهبتهای خدادادی و موقعیت ژئوپلیتیک و ژئوکونومیک این کشور نیز مزید بر علت بوده است تا ایران را کشوری لجستیکی بنامند.
اما با تمام امکانات و فرصتهای موجود جهت تبدیل شدن کشور به یک مرکز لجستیکی، متاسفانه نتوانسته‌ایم از این موهبتهای الهی و سابقه دیرین در امر لجستیک و بازرگانی به نحو مناسبی بهره ببریم. حتی می‌توان اذعان نمود طی یکصد سال اخیر هیچگاه توسعه لجستیک و بازرگانی، نه تنها در صدر اهداف و برنامه‌های این کشور قرار نداشته است بلکه حتی در حد مقدورات خود نیز بدان توجه نشده است. درحالیکه دغدغه اصلی دهه‌های اخیر نظام برنامه‌ریزی کشور، توسعه صنعتی کشور بوده و هرچه برنامه‌های توسعه بیشتر رنگ‌وبوی صنعتی می‌گرفته‌اند بیشتر مورد تمجید و تعریف بوده‌اند؛ برخی کشورهای همسایه با درک درست شرایط محیطی و آینده‌نگاری صحیح، به‌طور شایسته‌ای از موقعیت منحصربفرد منطقه خاورمیانه در جهت توسعه لجستیک و تجارت خود بهره برده‌اند. به‌گونه‌ای‌که امروزه دنیا، کشورهایی همچون امارات، سنگاپور و هنگ‌کنگ را به‌خاطر هاب لجستیکی بودنشان می‌شناسد.
۲) مهمترین مزیت‌های لجستیکی ایران
۱) سابقه دیرینه تجارت و بازرگانی در ایران؛
۲) پهنه گسترده کشور؛
۳) قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه که این منطقه به لحاظ لجستیکی یک هاب محسوب شده و جزو مهمترین مناطق تجاری دنیا محسوب می‌شود؛
۴) کشورهای همسایه زیاد (ایران با ۱۳ کشور مرز مشترک زمینی و دریایی دارد. بعلاوه، از طریق کشورمان دسترسی غیرمستقیم به بیش از ۱۲ کشور دیگر در فاصله تقریبی ۲۰۰۰ کیلومتری از اطراف کشور واقع شده‌اند امکان‌پذیر است)؛
۵) دسترسی به آبهای آزاد؛
۶) دسترسی آسان به خیلی از کشورهای منطقه؛
۷) قابلیت تبدیل شدن به حلقه لجستیک بین آسیا و اروپا؛
۸) قرار داشتن در مسیر پنج کریدور بین‌المللی ترانزیت و تجارت کالا (کریدور شمال- جنوب، کریدور تراسیکا، کریدور شرق- غرب، کریدور جنوبی آسیا و کریدور آلتید)؛
۹) پتانسیل‌های فراوان ایران برای تبدیل شدن به هاب تجاری منطقه؛
۱۰) موقعیت مناسب جغرافیایی مبادی ورودی/خروجی زمینی کشور به‌لحاظ دسترسی به بازار تولید و مصرف؛
۱۱) مزیت کریدورهای هوایی عبوری از ایران به عنوان کوتاه‌ترین کریدور هوایی میان قاره‌ای؛
۱۲) حجم بالای تجارت بین کشورهای همسایه شمالی ایران با کشورهای همسایه جنوبی ایران؛
۱۳) بازار وسیع و پرمصرف داخلی کشور؛
۱۴) شبکه توزیع گسترده در داخل کشور؛
۱۵) تولید و صادرات بسیاری از کالاها و محصولات (به‌خصوص کشاورزی) به سایر کشورها؛
۱۶) داشتن بنادر فوق‌العاده مناسب و استراتژیک (همچون بندر شهید رجایی و چابهار)؛
۱۷) داشتن چندین منطقه آزاد تجاری به‌خصوص در منطقه خلیج‌فارس؛
۱۸) همسایگی با کشورهایی که محصور در خشکی هستند و ایران بهترین راه ارتباطی آنها با آبهای آزاد است؛
۱۹) قیمت پایین سوخت و حامل‌های انرژی در ایران؛
۲۰) نیروی کار ارزان؛
۲۱) شبکه گسترده جاده‌ای کشور؛
۲۲) شبکه مناسب حمل‌ونقل ریلی در کشور؛
۲۳) انجام اقدامات و مطالعات قابل توجه در حوزه لجستیک طی سالیان اخیر (از جمله، تدوین سند راهبردی توسعه زیرساختهای تجاری کشور و سند آمایش لجستیکی کشور)؛
۲۴) داشتن متخصصین و اساتید برجسته در حوزه لجستیک؛
۲۵) رویکرد بسیار مثبت و وسیع جامعه دانشگاهی و آکادمیک کشور به مقوله لجستیک طی دهه اخیر؛
۲۶) توجه جدی دولتمردان به مقوله لجستیک و درک ضرورت و اهمیت آن در سالیان اخیر
۳) موقعیت استراتژیک ایران؛ مهمترین دارایی نامشهود دولت
یکی از مهمترین و ارزشمندترین دارایی نامشهودی که عموما در اختیار دولت‌ها قرار دارد، «موقعیت استراتژیک کشور» است. که البته هر دولتی از این موهبت و ثروت بهره‌مند نیست. این دارایی پرارزش به خصوص برای دولت ایران که در موقعیتی استراتژیک و ژئوکونومیک استثنایی واقع شده است صدچندان است. نکته مهم این است که «موقعیت استراتژیک کشور» از یک طرف یک ثروت بین نسلی محسوب می‌شود که دولت‌ها وظیفه دارند در حفظ و ارتقای آن کوشا باشند و از طرفی دیگر، حفظ این موقعیت استراتژیک، نیازمند تلاش و سیاست‌ورزی در عرصه بین‌المللی است. لجستیک تجاری به عنوان کاراترین و بهترین روش بهره‌برداری و مولدسازی دارایی «موقعیت استراتژیک کشور» شناخته می‌شود که کشورهایی همچون امارات، ترکیه، قطر، عمان و سنگاپور در همسایگی‌مان به خوبی اهمیت آن را درک کرده‌اند و از آن بیش از دارایی نفتی ما در حال بهره بردن هستند.
۴) عملکرد لجستیکی ایران
شاخص عملکرد لجستیک (Logistics Performance Index)، یک شاخص چندبعدی است که عملکرد بخش لجستیک یک کشور را ارزیابی می‌نماید و از سال ۲۰۰۷ به صورت دوسالانه توسط بانک جهانی ارزیابی می‌شود.
شاخص عملکرد لجستیک (LPI) عملکرد هر کشور را در شش حوزه که مهمترین ابعاد صنعت لجستیک کنونی را شکل می‌دهد، اندازه‌گیری می‌نماید:
کارایی فرایندهای ترخیص کالا (سرعت، سادگی و قابل پیش‌بینی بودن تشریفات اداری مثل فرایندهای گمرکی)؛
کیفیت زیرساختهای تجاری و جابجایی (مثل: مبادی ورودی، راه‌آهن، جاده‌ها، تکنولوژی اطلاعات)؛
سهولت در ارسال محموله‌های بین‌المللی (ترانزیت و صادرات مجدد)؛
شایستگی و کیفیت خدمات لجستیکی (متصدیان حمل‌ونقل، کارگزاران یا واسطه‌های گمرک)؛
توانایی در تعقیب و ردیابی کالاهای ارسالی؛
مناسب بودن زمان تحویل محموله‌ها به مشتری در زمان برنامه‌ریزی شده یا زمان مورد انتظار؛
در رتبه‌بندی اخیر بانک جهانی (May ۲۰۲۳)، ایران با کشورهای بورکینافاسو، فیجی، گامبیا، قرقیزستان، ماداگاسکار، موریتانی، سوریه، ونزوئلا هم‌رده شده است! از میان ۱۳۹ کشور مورد بررسی، تنها ۸ کشور وضعیتی بدتر از «ایران» داشته‌اند! بدترین عملکرد لجستیکی در بین کشورهای منطقه، از آن «ایران لجستیکی» شده است!
عملکرد لجستیکی ایران ۵۹ رتبه بدتر از گزارش قبلی شده است! حتی کشورهای محصور در خشکی (مثل قزاقستان، ازبکستان، ارمنستان و گرجستان) نیز عملکردی به مراتب بهتر از ایران داشته‌اند!
۵) بهره‌برداری حداقلی از پتانسیل حداکثری لجستیک ایران
درحالیکه، ایران یکی از لجستیکی‌ترین موقعیت‌های جغرافیایی دنیا را دارد (بالقوه جزو ۱۰ کشور برتر دنیاست) و در هریک از زیرساختهای لجستیکی نیز به طور جداگانه، رتبه قابل قبول بین ۲۰ تا ۳۰ دنیا را دارد؛ اما متاسفانه وضعیت زیرساختهای لجستیکی ایران به طور تجمیعی، طبق گزارش اخیر بانک جهانی، رتبه ۸۹م دنیا است که بیانگر عدم کارکرد یکپارچه زیرساخت‌ها با یکدیگر است. به لحاظ عملکردی هم اوضاع از این بدتر بوده و طبق گزارش بانک جهانی، ایران در رتبه تاسف‌بار ۱۲۳ دنیا به لحاظ عملکردی قرار گرفته است!
همانگونه که در نمودار و جدول قابل مشاهده است، متاسفانه ایران که کشوری با پتانسیل‌های تجاری فوق‌العاده است؛ دارای حجم تجارتی کوچک است. به نحویکه مشاهده این نمودار مقایسه‌ای، مایه تأسف است. حجم تجارت کشور امارات، حدود شش برابر تجارت ایران است و تجارت کشورهای کوچکی همچون سنگاپور و هنگ‌کنگ (به اندازه شهر تهران) چندین برابر کشور ۸۵ میلیون نفری ایران است!
عدم حضور ایران و کسب‌وکارهای ایرانی در زنجیره‌های تامین جهانی (به دلایلی همچون تحریم‌ها، نپیوستن به WTO و FATF و ده‌ها مورد دیگر) در حالیکه بیش از ۸۰ درصد تجارت دنیا در قالب زنجیره‌های تامین جهانی انجام می‌شوند؛ مهمترین علت چنین واماندگی و سرافکندگی در عرصه اقتصاد و تجارت است.
۶) لجستیک تجاری؛ محور رشد و توسعه اقتصادی کشور
به اذعان بانک جهانی، بهبود و ارتقای عملکرد لجستیک به عنوان یکی از محورهای مهم توسعه کشورها، طی سالیان اخیر، مطرح شده است. لجستیک تاثیر به‌سزایی بر فعالیتهای اقتصادی کشورها دارد به نحوی که از میان کشورهای با درآمد سرانه هم‌سطح، آن کشورهایی که عملکرد لجستیکی بهتری داشته‌اند شاهد یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی (GDP) و دو درصد رشد بیشتر در تجارت بوده‌اند.
در دنیای کنونی، لجستیک تجاری نقشی مهم در ایجاد توسعه پایدار دارد. تبدیل شدن به هاب لجستیکی بین‌المللی و منطقه‌ای، یکی از مهمترین راهبردهای تجاری کشورها طی سالیان اخیر در رشد و توسعه اقتصادی بوده است. از جمله می‌توان به نقش ارزش‌آفرین لجستیک در اقتصاد کشورهای آلمان و هنگ‌کنگ اشاره کرد. سهم درآمد لجستیک تجاری از GDP هنگ‌کنگ حدود ۲۳ درصد است؛ یعنی یک شهر-کشور به وسعت تهران، سالیانه بالغ بر ۸۳ میلیارد دلار درآمد از محل فعالیتهای لجستیکی دارد و درآمد خدمات لجستیک در آلمان، سالیانه بالغ بر ۳۴۰ میلیارد دلار است.
جمع‌بندی
تبدیل شدن ایران به هاب لجستیکی/تجاری منطقه و جهان قطعا می‌تواند به عنوان یک اهرم بسیار قوی پیشگیرانه در مقابل تحریم‌های غیرمنصفانه بین‌المللی و کشورهای غربی عمل نماید. چرا که وقتی ایران شاهراه ارتباطی و هاب تجاری خیلی از کشورهای دنیا باشد و تعاملات تجاری فیمابین این کشورها از بستر ایران صورت پذیرد؛ قدر مسلم حذف کردن ایران از صحنه تجارت بین‌الملل امری غیرممکن خواهد بود و ایران قدرت چانه‌زنی بالایی در صحنه‌های بین‌المللی خواهد داشت.
سهولت دسترسی تولیدات ملی به بازارهای بین‌المللی، کاهش قیمت تمام شده و رقابتی شدن تولیدات داخلی، کاهش اختلاف قیمت‌های فاحش محصولات بین تولیدکننده اصلی با بازار مصرف از مزیت‌های توجه به لجستیک به عنوان پشتیبانی تولید ملی است.
کشوری مثل ایران می‌تواند بعنوان مسیر ترانزیتی کالاهای حمل شده بین کشورهای منطقه و همچنین هاب تجارت کشورهای اروپایی و آمریکایی با کشورهای آسیایی قرار گیرد و بدین ترتیب درآمدهای کلان بالقوه‌ای که در این زمینه وجود دارد بالفعل گردیده و اشتغال‌زایی گسترده‌ای در کشور صورت خواهد گرفت.
* کارشناس زنجیره تامین و لجستیک
