هدف‌گذاری برای تقویت صادرات غیرنفتی
از یک سو محدودیت‌های مالی بین‌المللی، دسترسی ایران به سیستم‌های پرداخت جهانی مانند سوئیفت را متوقف کرده و تحریم‌های اولیه و ثانویه موجب شده‌‌اند که بسیاری از شرکت‌های خارجی همکاری تجاری خود را با ایران کاهش داده یا متوقف کنند و از سوی دیگر در داخل کشور، افزایش بی‌سابقه نرخ ارز به کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان و کاهش واردات منجر شده‌است.
در چنین وضعیتی توسعه «دیپلماسی اقتصادی» در جهت پیشبرد منافع ملی در عرصه بین‌المللی، اقدامی حیاتی و نجات‌بخش تلقی میشود. همان‌طور که سالها پیش جان استوارت میل در کتاب اصول اقتصاد سیاسی نوشت: «تجارت آزاد در سطح بین‌المللی به کشورها این امکان را می‌دهد که منابع خود را به‌طور بهینه تخصیص دهند و از مزایای تخصصی‌شدن بهره‌مند شوند. در نتیجه، رفاه عمومی افزایش می‌یابد.»
به نظر می‌رسد با شروع مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و ایالات متحده با میانجی‌گری عمان و افزایش امیدواری برای دستیابی به توافقی که به رفع کامل یا حتی جزئی تحریم‌ها منجر شود؛ دوران تازه‌ای از حیات تجاری کشور ایران در حال رقم خوردن است. به نحوی‌که آمارها نشان می‌دهد با گذشت کمتر از یک ماه از شروع مذاکرات سیاسی، نرخ ارز بیش از ۲۰ درصد کاهش یافته‌است.
در بستری که به نظر می‌رسد تنش‌های سیاسی بین ایران و کشورهای جهان تا حد زیادی کاهش یافته‌است، برگزاری نمایشگاه بین‌المللی ایران اکسپو می‌تواند فرصت مناسبی برای توسعه دیپلماسی اقتصادی و تسهیل دسترسی به بازارهای خارجی، جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و تأثیرگذاری بر قوانین و نهادهای بین‌المللی به نفع منافع اقتصادی کشور باشد. با انجام مذاکرات تجاری چندجانبه، انعقاد توافق‌نامه‌های تجارت آزاد و تقویت روابط تجاری بین‌المللی و همکاری‌های اقتصادی با کشورهای همسایه، اقتصاد ایران می‌تواند گام‌های موثری به سوی توسعه پایدار بردارد.
در حالی‌که که سال‌هاست اقتصاددانان در ایران تاکید می‌کنند دستیابی به توسعه پایدار، تنها زمانی میسر خواهد بود که کشور به سمت تولید و صادرات محصولات با فناوری بالا و ارزش افزوده بیشتر حرکت کند؛ مطابق آخرین گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، بیش از ۷۵ درصد از صادرات غیرنفتی کشور شامل محصولات اولیه و منابعی مانند گاز طبیعی مایع‌شده، متانول، پروپان مایع‌شده، محصولات پتروشیمی و مواد معدنی بوده و همچنان صادرات ایران عمدتاً بر محور کالاهای خام و نیمه‌خام استوار است. صادرات مستقیم مواد خام، مانند محصولات کشاورزی و معدنی، بدون فرآوری به بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی منجر شده؛ روندی که کاهش ذخایر طبیعی و تخریب محیط زیست را سبب شده‌است.
مطالعات برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد نشان داده‌اند که صادرات محصولات خام کشاورزی در کشورهای در حال توسعه باعث افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای مانند اکسید نیتروژن و متان شده و به آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی منجر میشود. بیماری کهنه و علاج‌نشده خام‌فروشی، ایران را در برابر نوسانات قیمت‌های جهانی و تصمیمات سیاسی کشورهای جهان آسیب‌پذیر کرده و باعث شده ایران در زنجیره ارزش جهانی در موقعیت ضعیف‌تری قرار گرفته و قدرت چانه‌زنی اندکی داشته باشد.
مهم‌ترین کارکرد برگزاری نمایشگاه‌هایی همچون نمایشگاه بین‌المللی توانمندی‌های صادراتی کشور، می‌تواند کمک به توسعه صنایع پایین‌دستی از طریق افزایش سرمایه‌گذاری در صنایع فرآوری و تکمیلی باشد؛ همین موضوع خود به افزایش ارزش افزوده در اقتصاد و تنوع‌بخشی به صادرات و افزایش صادرات محصولاتی با فناوری بالا و کاهش وابستگی به صادرات مواد خام و افزایش اشتغال در کشور منجر میشود.
افزون بر این چنانچه این قبیل نمایشگاه‌ها بتوانند به جذب سرمایه‌گذاری خارجی در کشور منجر شوند، رشد اقتصادی که از طریق افزایش تولید به دست می‌آید، باعث تقویت درآمدهای مالیاتی دولت میشود و بدین‌ترتیب یکی از مهم‌ترین اهداف قانون برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران که افزایش درآمدهای مالیاتی است محقق خواهد شد. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی سوق‌الجیشی خود، مسیر مهمی برای تجارت و ترانزیت کالا بین آسیا و سایر کشورهای جهان است و این مسئله در صورت جذب سرمایه‌گذاری خارجی، فرصت‌های جذابی را برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیرساختی فراهم می‌کند. توسعه زیرساخت‌ها باعث تسهیل تجارت، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و ایجاد فرصت‌های تجاری بیشتری در کشور خواهد شد. جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ورود شرکت‌های بین‌المللی به بازار ایران، حجم تولید محصولات نوآورانه و با ارزش افزوده بالا را در کشور افزایش خواهد داد. این امر به کاهش وابستگی ایران به صادرات منابع خام و نفتی منجر شده و زمینه‌ساز توسعه پایدار اقتصادی در کشور خواهد شد.
نمایشگاه بین‌المللی توانمندی‌های صادراتی ایران شاید قابل قیاس با رویدادهایی نظیر نمایشگاه جهانی اکسپو دبی یا نمایشگاه واردات و صادرات گوانگژوی چین از حیث تعداد بازدیدکنندگان و حجم مبادلات تجاری نباشد، اما می‌تواند در شرایطی که روابط سیاسی ایران با کشورهای دیگر در حال بهبود است، تاثیرات موثر و معناداری در زمینه تقویت صادرات، ارتقاء فناوری، رونق اقتصاد محلی و ایجاد اشتغال در کشور داشته باشد.
* پژوهشگر اقتصادی
