«دنیای اقتصاد» در گفتوگو با یک صاحب‌نظر صنعت پتروشیمی بررسی کرد
گذار به صنعت پیچیده؛ چگونه؟
صنعت نفت و پتروشیمی ایران نیز از مزایای منابع طبیعی عظیم در کنار نیروی انسانی متخصص بهره‌‌‌مند است. به دلیل محدودیت در بهره‌‌‌برداری از فناوریهای پیشرفته و نوین، صنعت نفت و پتروشیمی ایران نتوانسته است تمام ظرفیت‌‌‌های خود را به‌‌‌طور بهینه به کار گیرد. برای دستیابی به تحول بنیادین در صنعت نفت و پتروشیمی در ایران، استفاده از فناوریهای نوین مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و کلان‌داده‌‌‌ها امری ضروری است. «دنیای‌اقتصاد» در گفتوگو با فوزیه مروت، مدیر راهبرد و زیرساخت توسعه محصول فناوری و نوآوری گروه صنایع پتروشیمی خلیج فارس، به تحلیل چالش‌‌‌ها و راهکارهای استفاده از فناوریهای نوین مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و کلان‌داده‌‌‌ها در بهبود بهره‌‌‌وری و ایجاد تحول بنیادین در صنعت پتروشیمی ایران پرداخته است.
کاربرد تکنولوژی‌‌‌های نسل جدید مانند کلان‌داده‌‌‌ها، هوش مصنوعی و اینترنت اشیا را در صنعت نفت و پتروشیمی چگونه ارزیابی میکنید؟
دیجیتالیزاسیون و هوشمندسازی به عنوان محورهای اصلی تحول در صنعت پتروشیمی، نقشی استراتژیک در شکل‌‌‌دهی به آینده این صنعت ایفا میکنند. با به‌‌‌کارگیری فناوری‌‌‌هایی مانند اینترنت اشیا (IoT)، هوش مصنوعی (AI) و تحلیل کلان‌داده‌‌‌ها، شرکت‌های پتروشیمی قادر به بهینه‌‌‌سازی فرآیندهای تولید، کاهش مصرف انرژی و مواد اولیه و افزایش ایمنی و پایداری خواهند بود. این فناوری‌‌‌ها نه‌تنها به بهبود عملکرد عملیاتی و کاهش هزینه‌‌‌ها کمک میکنند، بلکه امکان تصمیم‌گیری دقیق‌‌‌تر و سریع‌‌‌تر بر اساس داده‌‌‌های آنلاین را فراهم می‌‌‌آورند. در نتیجه، دیجیتالیزاسیون و هوشمندسازی می‌توانند صنعت پتروشیمی را به سمت تولید هوشمند، انعطاف‌‌‌پذیری بیشتر در برابر تغییرات بازار و کاهش اثرات زیست‌‌‌محیطی سوق دهند، که این امر برای بقای رقابتی و پاسخگویی به چالش‌‌‌های آینده ضروری است.
هوش مصنوعی (AI) نیز به عنوان یکی از فناوریهای کلیدی در این صنعت، تحولاتی بنیادین را در فرآیندهای عملیاتی و مدیریتی ایجاد کرده است. هوش مصنوعی به شرکت‌ها اجازه می‌‌‌دهد تا از الگوریتم‌‌‌های یادگیری ماشین برای پیش‌بینی خرابی تجهیزات، بهینه‌‌‌سازی زنجیره تامین و بهبود کیفیت محصولات استفاده کنند. به عنوان مثال، سیستم‌های هوشمند می‌توانند با تحلیل داده‌‌‌های بلادرنگ از عملکرد تجهیزات، نیاز به تعمیرات پیشگیرانه را تشخیص دهند و از وقوع حوادث غیرمنتظره جلوگیری کنند. علاوه بر این، هوش مصنوعی در فرآیندهای پالایش و تبدیل مواد اولیه به محصولات نهایی، با ارائه پیشنهادهای دقیق برای تنظیم پارامترهای عملیاتی، به کاهش مصرف انرژی و مواد اولیه کمک می‌‌‌کند.
اینترنت اشیا (IoT) نیز به عنوان یک فناوری اتصالی، شبکه‌‌‌ای از دستگاه‌‌‌ها و حسگرهای هوشمند را در صنعت نفت و پتروشیمی ایجاد می‌‌‌کند که می‌تواند داده‌‌‌های لحظه‌‌‌ای را جمع‌‌‌آوری و منتقل کند. این فناوری به شرکت‌ها امکان می‌‌‌دهد تا عملیات خود را به صورت آنلاین نظارت کنند و تصمیم‌گیری‌‌‌های سریع‌‌‌تری انجام دهند. به عنوان مثال، استفاده از حسگرهای IoT در خطوط لوله می‌تواند به تشخیص نشتی‌‌‌ها و جلوگیری از حوادث زیست‌‌‌محیطی کمک کند. همچنین، این فناوری در مدیریت انبارها و زنجیره تامین، با ردیابی دقیق موقعیت و وضعیت مواد اولیه و محصولات، به کاهش هزینه‌‌‌ها و افزایش بهره‌‌‌وری منجر می‌شود. در مجموع، ترکیب این فناوریهای نسل جدید می‌تواند صنعت نفت و پتروشیمی را به سمت دیجیتالی‌‌‌سازی و پایداری بیشتر سوق دهد.
کاربرد کلان‌داده‌‌‌ها (Big Data) در صنعت نفت و پتروشیمی به عنوان یک ابزار تحلیلی قدرتمند، نقشی استراتژیک در بهینه‌‌‌سازی فرآیندها و تصمیم‌گیری‌‌‌های دقیق‌‌‌تر ایفا می‌‌‌کند. این صنعت با حجم عظیمی از داده‌‌‌های خام سروکار دارد که از منابع مختلفی مانند حسگرهای لحظه‌‌‌ای، داده‌‌‌های زمین‌‌‌شناسی، عملیات حفاری و شبکه‌‌‌های لوله‌‌‌کشی جمع‌‌‌آوری می‌‌‌شوند. با استفاده از تکنیک‌‌‌های پیشرفته تحلیل داده‌‌‌ها، شرکت‌ها قادر به شناسایی الگوهای پنهان، پیش‌بینی روندهای آینده و بهینه‌‌‌سازی استخراج و تولید هستند. به عنوان مثال، تحلیل داده‌‌‌های لرزه‌‌‌ای می‌تواند به شناسایی ذخایر نفتی جدید کمک کند و همچنین در مدیریت منابع موجود، بازدهی بالاتری را فراهم آورد.
با توجه به وجود منابع گسترده گاز در ایران، چرا سیاستگذار به جای افزایش کارآیی صنعت گاز، به دنبال سرمایه‌گذاری در بخش انرژیهای تجدیدپذیر است؟
سرمایه‌گذاری در حوزه انرژیهای تجدیدپذیر در ایران با توجه به ناترازی انرژی موجود و چالش‌‌‌های زیست‌‌‌محیطی، اهمیت استراتژیکی دارد. ایران با وجود منابع عظیم انرژی فسیلی، به دلیل مصرف بی‌‌‌رویه و کارآیی پایین در بخش‌‌‌های مختلف، با ناترازی انرژی و مشکلاتی نظیر آلودگی هوا و تخریب محیط‌زیست مواجه است. سرمایه‌گذاری در انرژیهای تجدیدپذیر مانند خورشیدی، بادی و زمین‌‌‌گرمایی، نه تنها به کاهش وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی و جبران کمبودهای انرژی کمک می‌‌‌کند، بلکه با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای و حفظ منابع طبیعی، به صیانت از محیط‌زیست می‌‌‌پردازد. این رویکرد می‌تواند ضمن ایجاد فرصت‌‌‌های اقتصادی جدید و کاهش هزینه‌‌‌های بلندمدت ناشی از آسیب‌‌‌های زیست‌‌‌محیطی، کشور را در مسیر توسعه پایدار و انطباق با الزامات بین‌المللی قرار دهد.
توسعه منابع گازی و فسیلی در ایران به‌‌‌عنوان یکی از راهکارهای کوتاه‌‌‌مدت تا میان‌‌‌مدت برای پاسخگویی به نیازهای انرژی کشور و تامین درآمدهای ارزی، اهمیت زیادی دارد، به‌‌‌ویژه با توجه به ذخایر عظیم گاز و نفت این کشور. گاز طبیعی به‌‌‌عنوان یک سوخت فسیلی نسبتا پاک‌‌‌تر، می‌تواند نقش مهمی در کاهش آلودگی و جایگزینی با سوخت‌‌‌های آلاینده‌تر مانند نفت سنگین و زغال‌‌‌سنگ ایفا کند. با این حال، توسعه این منابع باید به‌‌‌صورت موازی و مکمل با سرمایه‌گذاری در انرژیهای تجدیدپذیر صورت گیرد تا ضمن استفاده بهینه از منابع موجود، گام‌‌‌های موثری در جهت کاهش وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی و کاهش اثرات زیست‌‌‌محیطی برداشته شود. این رویکرد دوگانه نه‌تنها به افزایش امنیت انرژی و تنوع‌بخشی به تولید انرژی کمک می‌‌‌کند، بلکه می‌تواند ایران را در بلندمدت به سمت اقتصادی پایدار و سازگار با الزامات جهانی حرکت دهد.
دانشکدههای فنی و مهندسی ایران در حوزه فناوری اطلاعات دانشجویانی با استانداردهای بالا تربیت میکنند. چرا بخش نفت و پتروشیمی کشور تاکنون نتوانسته از این ظرفیت به خوبی استفاده کند؟
یکی از دلایل عدم‌استفاده بهینه بخش نفت و پتروشیمی ایران از ظرفیت‌‌‌های بالقوه دانشکدههای فنی و مهندسی در حوزه فناوری اطلاعات، ساختار سنتی و بوروکراتیک مدیریتی در این صنعت است. بخش نفت و پتروشیمی ایران همچنان تحت‌تاثیر رویه‌‌‌های قدیمی و سلسله‌‌‌مراتب پیچیده قرار دارد که انعطاف‌‌‌پذیری لازم برای جذب و به‌‌‌کارگیری نوآوری‌‌‌های فناوری را کاهش می‌‌‌دهد. این بوروکراسی باعث می‌شود که حتی زمانی که دانشجویان و متخصصان با استعداد در حوزه فناوری اطلاعات وارد این صنعت می‌‌‌شوند، با چالش‌‌‌هایی نظیر نبود زیرساخت‌‌‌های مناسب، مقاومت در برابر تغییر و کمبود بودجه اختصاصی برای پروژه‌‌‌های نوآورانه مواجه شوند. این موضوع باعث شده است که بسیاری از این نیروهای متخصص به سمت صنایع دیگر یا حتی خارج از کشور جذب شوند.
از سوی دیگر، کمبود همکاری موثر بین دانشگاه‌‌‌ها و صنعت نفت و پتروشیمی نیز نقش مهمی در این موضوع ایفا می‌‌‌کند. در حالی که دانشکدههای فنی و مهندسی دانشجویانی با استانداردهای بالا تربیت میکنند، این دانشجویان اغلب با نیازهای واقعی صنعت آشنا نیستند و پروژه‌‌‌های تحصیلی آنها ممکن است با چالش‌‌‌های عملیاتی صنعت همخوانی نداشته باشد. فقدان پل‌‌‌های ارتباطی قوی بین دانشگاه‌‌‌ها و شرکت‌های نفتی، مانع از ایجاد همکاری‌‌‌های مشترک در زمینه تحقیق و توسعه و اجرای پروژه‌‌‌های نوآورانه می‌شود. این شکاف بین دانشگاه و صنعت، فرصت‌‌‌های زیادی را برای به‌‌‌کارگیری فناوریهای پیشرفته در بخش نفت و پتروشیمی از دست می‌‌‌دهد و مانع از استفاده از ظرفیت‌‌‌های بالقوه دانشجویان و دانش‌‌‌آموختگان می‌شود.
چرا صنعت نفت و پتروشیمی با وجود منابع مالی قابل‌توجه، پیوند موثری با دانشگاه ندارد؟ چه راهکارهایی برای بهبود رابطه صنعت و دانشگاه وجود دارد؟
یکی از دلایل اصلی ضعف پیوند بین صنعت نفت و پتروشیمی ایران با دانشگاه‌‌‌ها، ساختار متمرکز و بوروکراتیک مدیریتی در این صنعت است که انعطاف‌‌‌پذیری لازم برای همکاری با بخش آکادمیک را کاهش می‌‌‌دهد. تصمیم‌گیری‌‌‌ها در این صنعت اغلب تحت‌تاثیر سیاست‌‌‌های کوتاه‌‌‌مدت و نوسانات سیاسی و اقتصادی قرار دارد و این موضوع باعث می‌شود که بودجه‌‌‌های اختصاص‌‌‌یافته به پروژه‌‌‌های تحقیقاتی و توسعه‌‌‌ای به‌‌‌صورت نامنظم یا ناکافی تخصیص داده شود. علاوه بر این، فقدان فرهنگ نوآوری و مقاومت در برابر تغییر در سازمان‌های دولتی و شرکت‌های وابسته به صنعت نفت، مانع از جذب ایده‌‌‌ها و فناوریهای نوینی می‌شود که دانشگاه‌‌‌ها می‌توانند ارائه دهند. این شکاف باعث می‌شود که دانشگاه‌‌‌ها و صنعت نفت و پتروشیمی به‌‌‌صورت موازی و بدون هماهنگی حرکت کنند.
برای بهبود رابطه صنعت و دانشگاه، ایجاد مکانیزم‌‌‌های موثر همکاری از طریق تشکیل شوراهای مشترک بین دانشگاه‌‌‌ها و شرکت‌های نفتی ضروری است. این شوراها می‌توانند نقشه راه مشترکی برای شناسایی نیازهای صنعت و هماهنگی در اجرای پروژه‌‌‌های تحقیقاتی تهیه کنند. همچنین، اختصاص بودجه‌‌‌های ثابت و بلندمدت برای پروژه‌‌‌های تحقیق و توسعه و ایجاد مراکز نوآوری مشترک بین دانشگاه‌‌‌ها و صنعت می‌تواند به کاهش شکاف کمک کند. تشویق دانشجویان و استادان به مشارکت در حل مسائل عملی صنعت از طریق بورسیه‌‌‌ها، کارآموزی‌‌‌ها و پروژه‌‌‌های مشترک نیز می‌تواند به ایجاد ارتباط مستحکم‌‌‌تری بین دو بخش منجر شود. در نهایت، تقویت فرهنگ نوآوری و حمایت از استارت‌آپ‌‌‌های فناوری‌‌‌محور می‌تواند زمینه‌‌‌ساز همکاری‌‌‌های پایدارتری بین دانشگاه و صنعت شود.
وضعیت ایران در حوزه استفاده از فناوریهای نو، در بخش نفت و پتروشیمی را چگونه ارزیابی میکنید؟
وضعیت ایران در استفاده از فناوریهای نوین در بخش نفت و پتروشیمی، با وجود داشتن منابع عظیم انرژی و ظرفیت‌‌‌های علمی بالقوه، به‌‌‌طور کلی ناکافی و متاخر ارزیابی می‌شود. این صنعت همچنان بیشتر به روش‌‌‌ها و فناوریهای سنتی متکی است و از جذب و به‌‌‌کارگیری فناوریهای نسل جدید مانند هوش مصنوعی، کلان‌داده‌‌‌ها و اینترنت اشیا به‌‌‌صورت گسترده بازمانده است. این وضعیت ناشی از چالش‌‌‌های متعددی است که شامل ساختار بوروکراتیک مدیریتی، کمبود سرمایه‌گذاری بلندمدت در حوزه تحقیق و توسعه، تحریم‌‌‌های بین‌المللی که دسترسی به فناوریهای پیشرفته را محدود کرده‌‌‌اند و فقدان همکاری موثر بین صنعت و دانشگاه‌‌‌ها می‌شود. در نتیجه، بخش نفت و پتروشیمی ایران نتوانسته است به سرعت وارد مرحله دیجیتالی‌‌‌سازی و بهره‌‌‌برداری از فناوریهای نو شود و این موضوع باعث کاهش بهره‌‌‌وری و رقابت‌‌‌پذیری آن در سطح جهانی شده است.
با این حال، در سال‌‌‌های اخیر، تلاش‌‌‌هایی برای بهبود این وضعیت آغاز شده است. برخی از شرکت‌های نفتی و پتروشیمی داخلی شروع به استفاده از فناوریهای نوین مانند تحلیل داده‌‌‌های لحظه‌‌‌ای، خودکارسازی فرآیندها و به‌‌‌کارگیری حسگرهای هوشمند کرده‌‌‌اند که نشان‌‌‌دهنده آغاز تحولی تدریجی است. اما این تلاش‌‌‌ها هنوز در مقیاس محدودی انجام می‌‌‌شوند و نیاز به سیاستگذاری‌‌‌های جامع‌‌‌تر، تخصیص بودجه‌‌‌های مستمر و بلندمدت و ایجاد زیرساخت‌‌‌های لازم برای جذب و توسعه فناوریهای نوین دارد. همچنین، تقویت همکاری بین دانشگاه‌‌‌ها، مراکز تحقیقاتی و صنعت می‌تواند به شتاب بخشیدن به این فرآیند کمک کند. در نهایت، برای بهره‌‌‌مندی کامل از فناوریهای نوین، ضروری است که تغییرات ساختاری در مدیریت صنعت نفت و پتروشیمی ایجاد شود و فرهنگ نوآوری و پذیرش تغییر در این بخش تقویت شود.
